№ 26  Жамбыл  атындағы

мектеп - гимназиясы

 Ашық  сабақ 

Қазақ  шешендік  өнеріндегі 

Жиренше  бейнесі

9-сынып

Қазақ  тілі  мен  әдебиеті

пәнінің  мұғалімі:                                                         Аблязова  Г.К.

2014-2015  оқу  жылы

I   Сабақтың  тақырыбы :  Қазақ  шешендік  өнеріндегі 

                                                 Жиренше  бейнесі

II  Сабақтың  мақсаты :

А) Білімділік - елге  ұйытқы, ер – азаматқа  ақылгөй  Жиренше  шешеннің 

                           шығармашылығы  туралы  оқығандарын  ортаға  салып, сыни              

                           тұрғысынан  ойлап  талқылауға  үйрету.

Ә) Дамытушылық – көнезаманға  үңілдіру, оқушылардың  жыраулық 

                                      поэзия  туралы  дүниетанымын  кеңейту, ой – өрісін 

                                      дамыту, қорытынды  жасай  білуге  дағдыландыру.

Б) Тәрбиелік – білімдерін  өз  бетінше  қолдануға, көркем  дүниеге 

                            құрметпен  қарауға  үйрету, жан – жақты  мәдениетті 

                            оқушы  тәрбиелеу.

Сабақтың  түрі: семинар  сабақ

Сабақтың  әдісі: талдау, сұрақ-жауап, миға  шабуыл, жаңа  әдістің 

                               стратегиясы, нақты  мәселені  шешу, проблемалық 

                               сұрақтар  қою, т.б.

Пәнаралық  байланыс: халық   педагогикасы, тарих, география, әдебиет

теориясы, т.б.

Көрнекілігі: интернет  материалдары, газет – журнал, интерактивті  тақта

III  Сабақтың  барысы:

I. Ұйымдастыру  кезеңі:

а) оқушылармен  амандасу;

ә) оқушылар  зейінін  сабаққа  аудару;

II. Сабақтың  мақсат-міндеттерін  түсіндіру.

III. Жаңа  тақырыпты  оқып-білу  кезеңі:

1. Мұғалімнің  кіріспе  сөзі. Тақтада  орыс  ғалымы  В.В. Радловтың:«Қазақтар  шешен  келеді, олар  мақалдап  сөйлейді, жай  сөзінің  өзі  өлең  болыпқұйылып  жатады»,- деген  ұлағатты  сөзі  көрсетіледі. Оқушыларға  сұрақ  қойылады:

-  Ғалымның  сөзінде  қазақ  халқына  тән  қандай  қасиет  туралы  айтылған?

Ж.:

– Балалар, Жиренше  шешеннің  шығармашылығымен  таныса  келе, шешенді  кім  деп  танимыз?

Ж.:                                              қоғам  қайраткері

                  философ                                                           шешен

                                                            жырау

3.Ақын   мен  жыраудың  айырмашылығы  неде?

- Ақын – поэзиялық  туындыларды, өлең, жыр-дастан, поэмаларды  ауызша  айтып  не  жазып  шығаратын  өнер  иесі.

- Жырау - ірі  қоғамдық  мәселелерді  қозғайтын  толғау-жырларды  шығарып  айтушы, жыршы  болумен  қатар  ойшыл, ақылшы, көреген  сәуегей.

- Би – көпті  көрген, «көре-көре  көсем  болған», көкірек  көзі  қиядағыны  шалатын, ойы  орамды, көнені  ғана  көріп  қоймай, болашақты  да  тап  басып, әрдайым  халық  көңілінен  шығатын  жан.

- Шешен – ділмар, тапқыр, ресми  жиындарда  шығып  сөйлеуші, шешен  сөзге  шебер, ойға  жүйрік, тіл  мәдениетін  жан-жақты  игерген  аңғарымпаз  жан.

4. Би  мен  шешеннің  айырмашылығы  неде? Мысалмен  дәлелде

5. Шешендік  сөздердің  жанрлық  түрлері

- Балалар, шешендік  сөздер  мазмұнына  қарай  нешеге  бөлінеді?

- Шешендік  сөздер  мазмұнына  қарай   шешендік  арнау, шешендік  дау,шешендік  толғау  болып  үшке  бөлінеді.

I.   - Шешендік  арнауға  кім  мысал  келтіреді?

II. - Шешендік  арнау  өмірде  сан  алуан  оқиғаларға  сай  әр  түрлі  мазмұнда  айтылған. Қуанышқа  үлкендер  бата  беріп, игі  тілек  айтып, қайғыға  басалқы  ақыл  айтылып, көңіл  білдірулер  тілекпен  жалғасып  отырған. Халқымыз  «Жақсы  сөз – жарым  ырыс»  деп  жылы  лебізге  үміт  артып  келген. Үлкен  кісілерден  бата  сұрап, сол  баталардың  құдірет-күшіне  сенетін  болған. «Жаңбырменен  жер  көгерер, батаменен  ер  көгерер» деген  мақал  осындай  сенімнен  туған  болса  керек. Мысалы:

Жиренше  шешеннен  Қарашаш: «Не  жетім? – деп  сұрапты.

           Жиренше:

                                              Елсіз  жер  жетім,

                                              Ерсіз  ел  жетім.

                                              Елсіз  ер  жетім.

                                              Тыңдаушысыз  сөз  жетім,

                                              Жоқтаушысыз  қыз  жетім,- депті.

Қарашаш: «Кім  жау?»- депті.

           Жиренше:

                               Жаман  болса, жақын  жау,

                               Шабан  болса, атың  жау.

                               Шайпау  болса, әйел  жау.

                               Күнде  келсе, күйеу  жау.

                               Жымысқы  болса, жиен  жау.

                               Опасыз  болса, ұлың  жау.

                               Ұятсыз  болса, қызың  жау,- деп  жауап  беріпті.

Қарашаш: «Не  құлазиды?»- депті.

           Жиренше:

                                                      Қалың  кел  көшсе, көл  құлазиды,

                                                      Қалың  мал  кетсе, бел  құлазиды.

                                                      Қатарынан  айырылған  шал  құлазиды,

                                                      Қосағынан  айырылған  жар  құлазиды,- депті.

Қарашаш: «Нені  байқадың?»- дегенде:

           Жиренше:

                        Ата-ананың  қадірін  балалы  болып  байқадым,

                        Ағайынның  қадірін  қаралы  болып  байқадым,

                        Жанашырдың  қадірін  жаралы  болып  байқадым,- деген  екен.

III. Шешендік   дау  дегеніміз  не?

Шешендік  дауға  жер  дауы, жесір  дауы, құн  дауы, ар-намысқа  байла-нысты  тапқырлық  сөздер  жатқызылады. Ол  кісілер  арасындағы  мал-мүлік  үшін  болатын  дау  талаптан  бастап, екі  ел  арасындағы  дипломатиялық –мәмілегерлік  сөздерге  дейін  қамтиды.

Шешендік  толғау  дегеніміз  не?

Шешендік  толғау. Айтушының  табиғат  құбылыстары  мен  әлеуметтік  өзгерістерге  өзіндік  көзқарасын  көрсетеді. Көп  жасаған  ақылгөй, дана  қариялар  көрген-білгендерін  қорытып, келер  ұрпаққа  айтар  аманат-ақылын, өсиетін  шешендік  толғау  түрінде  білдіреді. Мысалы:

           «Бұл  дүниеде  не  өлмейді?»- деген  Жәнібек  ханға  Жиренше  шешеннің  қайтарған  сөзі  шешендік  толғауға  жатады.Мысалы:

                                   Асқар  таудың  өлгені –

                                   Басын  бұлттың  жапқаны.

                                   Ай  мен  күннің  өлгені –

                                   Еңкейіп  барып   батқаны.

                                   Ағын  судың  өлгені –

                                   Аязда  мұз  болып  қатқаны.

                                   Қара  жердің  өлгені –

                                   Қар  астында  жатқаны.

                                   Ажал  деген - атқан  оқ,

                                   Бір  Алланың  қақпаны.

                                   Бұл  дүниеде не  өлмейді?

                         Жақсының  аты  өлмейді,

                         Ғалымның  хаты  өлмейді.

6. Жиренше  шешенмен  есімі  қатар  аталатын  Қарашаш  бейнесі  қай  қырынан  көрінеді?  Мысалы:

I.         Бір  күні  аң  аулауға  шыққан  ханның  лашын  құсы  ұшып  кетіп, Жиренше  үйінің  төбесіне  келіп  қонады. Жиреншенің  әйелі  оны  ұстап  алып, қолғап  тігіп  құлпыртып, балақ  бау  есіп  жарастырып-ақ  қояды. Соны  естіп, құсын  алуға  ханның  өзі  келеді. Жиренше  үйде  жоқ  екен, зайыбы  бүркеніп  шығып, ханға  құсты  алып  береді. Бұрын  томағаны, қолғапты  бұл  жұртта  көрген-білген  жан  болмапты. Сондықтан  хан  не  құсына  қарарын  білмей, не  әйелге  қарарын  білмей, атынан  ауып  түсіп  қала  жаздайды.

- Біз  бүгін  осында  қонамыз,- дейді  хан.

- Үйде  еркек  жоғын  көріп  тұрсыз. Алда-жалда  еркек  жоқта  қонақ  боламын  десеңіз, араға  бірер  күн  салып, бір  айналып  келіңіз. Кіріміз  болса жуып, қонақ  жабдығын  хал  келгенше  даярлап  отырайын. Жігіт-желеңмен  келмеңіз, көп  қонақ  күтуге  шамамыз  келмейді, тек  өзіңіз  ғана  келіңіз,- дейді  Қарашаш  сұлу. Хан  «жарайды»  деп, «оңаша  келіңіз»  дегенге  дәмелі  болып, көңілі  өсіп, үйіне  қайтып  кетеді. Сонымен  бірнеше  күн  өткен  соң, хан  жалғыз  өзі  келеді. Хан  келген  соң, әйел  алдынан  шығып, қолтығынан  демеп  түсіріп, қолынан  ұстап  үйіне  кіргізеді. Бар  дүниелігін  жайнатып, құлпыртып  қойған  екен. Көрпе  жаюлы, төсек  салулы, шымылдық  құрулы  екен.

           Ханды  жайғастырып, әйел  тамақ  жабдығына  кіріседі. Жалғыз  қалған  хан  айналасынан  көз  салса, үйдегі  нәрсенің  бәрі  кестелі  екен. Жастықта  да, көрпеде  де, шымылдықта  да, орамалда  да, дастарқанда  да – бәрінде  де  кестемен  тіккен  бір  жазу  бар. Ол: «Біреудің  есігін  қолыңменқақсаң, өз  есігіңді  біреу  аяғымен  теуіп  кірер»,-  деген  сөз  еді.

           Хан  бұл  сөзге  түсінген  жоқ, есіл – дерті   әйелдің  етегі, нәпсінің  жетегінде  отыра  береді. Жиреншенің  әйелі  бір  уақытта  ыстық  палау  басып, әр  түрлі  ыдысқа  салып  әкеліп, ханның  алдына  қояды. Хан  палау  әр  түрлі  ыдыста  болған  соң, басқа – басқа   ғой  деп  әрқайсысынан  бір-бір  алып  отырады. Бәрінің  дәмі  бірдей  болған  соң, «бұл  қалай?» деп  қайран  қалады. «Тақсыр – ау, ыдысымның  басқалығы  болмаса, бәрі  де  бір  тамақ»,- дейді  әйел.

           Ханмен  біраз  отырып, әзілі  жарасқан  соң: «Тақсыр, ас  айныса, не  түзейді?»- дейді. Хан: «Мұз  түзейді»,- дейді. Әйел: «Май  айныса, не  түзейді?»- дейді. Хан: «Тұз  түзейді»,- дейді. Қарашаш: «Тұз  айныса, не  түзейді?»- дейді. Хан  жауап  бере  алмайды. Тағы  да  әйел: «Халық  айныса, кім  түзейді?»- дейді. Хан: «Хан  түзейді»,- деп  жауап  береді. Ал: «Хан  айныса, кім  түзейді?»- деп  сұрағанда, хан  дәнеме  дей  алмай, ұялғанынан  бетінің  терін  сүрте  береді. Ақыры  айыбына  қолындағы  жүзігін  сыйлап, хан  үйіне  қайтып  кетіпті.

II.Хан  Жиреншені  ешбір  тұзағына  түсіре  алмағанына  қатты  өшігеді. Оны  өлтіріп, әйеліне  үйленуді  ойлайды. Бұл  ыңғайын  байқаған  соң, Жиренше  қайғыға  батады. Қарашаш  күйеуінен:

- Неге  сонша  қамығасыз?- деп  сұрайды. Жиренше  бар  жағдайды  жайып  салады. Сонда  Қарашаш:

- Босқа  уайымдамаңыз, бұған  да  бір  амал  табылар. Екі  күннен  соң, хан  мен  билерді  үйге  қонаққа  шақырыңыз,- дейді. Жиренше  елінен  озған  алаяқ  шешен  атанса  да, сауып  ішер  малы, мініп-түсер  көлігі  де  жоқ, сіңірі  шыққан  кедей  екендігі  белгілі. Кедейлігі  турасында  әлі  күнге  дейін  қазақта  қалған  бір  сөз  бар  ғой: ханның  сәулетті  ордасында  күні  бойы  әдемі  төсек  үстінде  отырып, кешке  өзінің  қара  лашығына  келіп, тулақ  үстіне  жатып  айтады-мыс: «Ай-һай, менің  өз  үйім – кең  сарайдай  боз  үйім»,- деп. Әйелінің  әлгі  айтқан  сөзін  естіп, Жиренше:

- Хан-қараны  шақырып, қай  жерге  отырғызамыз  және  немен  сыйлаймыз?- депті.                   

                              Қарашаш:

- Қалған  шаруаны  маған  қалдырыңыз,- дейді.

           Екі  күн  өткен  соң, Жиренше  ханды, дос-жарандарымен  қонаққа  шақыра-ды. Хан  да, жасауылдары  да  «Жиренше  бізді  немен  сыйлар  екен, көрейік»  деп  келіпті. Сыйғаны  үйге  кіріп, сыймағанына  далада  киіз  жайып, тегіс  отырып  болған  соң, Қарашаш  сұлу  өзі  тұрып  ханның  алдына  ыдысқа   салған  аз  ғана  сүт-қаймақты  әкеліп  қояды. Хан  шынашағымен  ғана  қаймақтан  аузына  салып  көріп  еді, бұл  қаймақ  ханның  өмірінде  жеп  көрмеген  айрықша  бір  тәтті  дәмі  бар  қаймақ  екен  және  сол  шынашағымен  бір-екі  алып  жегенде-ақ  тойып  қалыпты. Ханнан  қалғанын  қасындағы  жақсыларына  беріп, үй  ішіндегі  жан  біткеннің  бәрі  де  «не  тамақ  екен»  деп  аз-аздан  алып, дәмін  татып  көреді. Аттанар  алдында  хан  Қарашаш  сұлудан:

- Сұлу, бұл  берген  тамағыңыз  не  тамақ, біз  көрмеген  бір  тәтті  дәм  екен, үйретіңіз, аспазшыларыма  бұйырайын, әрдайым  осындай  тамақ  істеп  беретін,- дейді. Сонда  Қарашаш  сұлу  былай  деген  екен:

- Тақсыр, сіз  біздің  жарлы  екенімізді  білесіз. Ерім  сізді  жақсыларыңызбен  қонақ  етуге  ниет  еткен  соң, не  тамақпен  сыйласам  екен  деп  уайымға  баттым. Ақырында  ойладым: дүниедегі  тамақтың  асылы – ананың  сүті  болса  керек,

неге  десеңіз – бала  5-6 жасқа  келгенше, ана  сүтімен  күн  көреді. Сол  үшін  өз  сүтімді  сауып, осы  қаймақты  істедім. Хан  «аһ»  деп  санын  бір  соғып, шыға  жөнелді  дейді. Ол  заманда  да, бұл  заманда  да  белгілі – емшегінің  сүтін  ішкен  әйел  ана  есебіне  кіріп, әйелдікке  алуға  болмайтындығы.

           Арада  бірнеше  күннен  өткен  соң, хан  Жиреншені  шақырып  алып, «қиянат  істерімді  кешіріңіз»  деп  өтініп, көп  мал  сыйлапты-мыс.

7. Жиренше  және  қоғам.

I.  - Жиренше  шешен – өз  қоғамының   перзенті.Олай  болса, оның  шығарма-ларында  қоғам  келбетінің  көрінісі  қалай  көрінген?

(сөз  қадірін  білу, аталы  сөзге  тоқтау, тұспалдап  сөйлеу, ым  мен  ишарат  тілінде  тілдесу, т.б.)

II. – Осыған  байланысты  қандай  шешендік  әңгімелерін  білесіңдер?

Ж: Әз  Жәнібек  хан  жігіт  кезінде  өзінің  бір  топ  достарымен  серуен  құрып  келе  жатса, алдынан  ақ  құбаша  бала  кездесе  кетеді. Жеті-сегіздер шамасындағы  әлгі  бала  жалаң  аяқ, үсті-басы  жұлым-жұлым  екен.

- Бұл  елсіз  далада  неғып  жүрген  баласың?

- Сүтін  ішіп  жүрген  жалғыз  інгенім  бар  еді, содан  айырылып  қалып, осы  даладан  іздеп  жүрмін.

- Інгенді  тұсап  қойсаң  етті?

- Тұсап  жүруші  едім, тұсауы  үзіліп  кетіпті.

           Жәнібек  те  жастайынан  естияр, ақылды  екен. Жетім  баланың  өлген  шешесін  жұмбақтап  айтқанына  түсіне  қойыпты.

- Е-е, сенің  анаң  өліп, ана  сүтінен  айырылған  жетім  бала  екенсің  ғой, келатыма  мінгес, - дейді.

           Жәнібек  әлгі  баланы  атына  мінгестіріп, үйіне  әкеліпті. Жуып-шайындырып  киіндіріпті. Ауыл  адамдары  оны  түсіне  қарап,  «Жиренше  бала»  деп  атап  кетіпті.

           Болашақ  екі  дана  жас  кезінен-ақ  осылайша  кездесіп, өле-өлгенше  бір-біріне  ақыл-серік  болып  кетіпті.

III. – Мұны  поэзия  тілінде  қалай  атайды?(перифраза)

8. Жиренше  шешен  шығармашылығында  қандай  салт-дәстүрлер  сөз  болады?  (естірту, ханды  өкіл  бала  ету, т.б.)

А)Естірту – қазақ  халқының  дәстүрлі  тұрмыс-салтында  мұң-шер  жырла-рының  бір  түрі. Адамның  қайтыс  болғанын  отбасындағы  адамдарға  алғаш  рет  айту. Естірту   қара  сөзбен  де, өлеңмен  де  айтылады. Қазақта  естіртудің  тұрақты  сөз  тіркестері  бар, оны  жаңадан  ақындар  жанынан  шығарып  та  айта  береді. Мысалы: «қанаты  бүтін  сұңқар  жоқ, тұяғы  бүтін  тұлпар  жоқ», «өтпейтін  өмір  жоқ, сынбайтын  темір  жоқ», «жетпесті  қума, келмеске  жылама», «тозбасты  ұста  жаратпайды, өлместі  Құдай  жаратпай-ды», «адамға  жанды  Алла  берген, өзі  берген  жанды, өзі  алады», «ажалы  кімнен  деп  сұрайсың? Жылайсың  да  шыдайсың», т.б. Мысалы:

           Қарашаш  сұлу  Жиренше  үйде  жоқта  ауырып  қаза  болыпты. Әз  Жәнібек  хан  «Жиреншеге  біз  естірте  алмаспыз, өзіне-өзі  естіртсін, ешқай-сың  сездіріп  қоймаңдар»,- деп  уәзірлерімен  сөз  байласып  қояды. Бір  күні  Жиренше  шешен  елге  қайта  оралып,  ханның  үйіне  түсіп  сәлемдесіп  отырады. Хан  Жиреншеге:

- Ау, шешенім, әкесі  өлген  қалай  болады?- депті.

           Жиренше  шешен  отырып:

- Әкесі  өлген  асқар  тауы  құлағанмен  бірдей  болады.

- Шешесі  өлген  қалай  болады?

- Ағар  бұлағы  суалғанмен  бірдей  болады.

- Ағасы  өлген  қалай  болады?

- Оң  қанаты  қайрылғанмен  бірдей  болады.

- Інісі  қайтыс  болған  қалай  болады?

- Сол  қанаты  қайрылғанмен  бірдей  болады.

- Апа-қарындасы  өлген  қалай  болады?

- Ұзын  өрісі  қысқарғанмен  бірдей  болады.

- Әйелі  өлген  қалай  болады?

- Аһ! Менің  Қарашашым  өлген  екен  ғой? – депті  сонда  Жиренше. Ол  күйініп  қамшысын  таянғанда, қамшының  сабы  ортасынан  шарт  сынып  кетіпті. «Қатын  өлді, қамшының  сабы  сынды»  деген  сөз  содан  қалған  екен.

9. Философиялық  мазмұнытерең  аңыздардың  кейіпкері  Жиренше  шешен – баршамыздың  рухани  болмысымыздың  алтын  арқауы  болып  табылады. Егемендікке  қол  жеткізіп, өзінің  өткеніне  көз  жібере  бастаған  қазақ   халқы  үшін  бабамыздың  қалдырған  гуманистік  ниеттегі  дидакти-калық  мұраларының  маңызы  өте  зор.  Өйткені  оның  осыдан  алты  ғасыр-дан  астам  уақыт  бұрын  айтқан  өсиет  қағидалары  мен  сын-ескертпелері  қоғамымыздың  бүгінгі  тыныс – тіршілігімен  де  жақсы  үйлесім  тауып  отыр. Мысалы:

Әйел шайпау, ұл тентек,
                                    Екеуледі, ей, ханым!
                                    Кәрілік  жеңді, мал  тайды,
                                    Төртеуледі, ей, ханым!
                                                           Басымнан  бақтың  тайғанын  
                                                           Көрмейсің бе, ей, ханым!
                                                           Арқамдағы  қу  тезек,
                                                           Әркімге  келер  бір  кезек,—

дейді  шешен  бір  сөзінде. Сол  замандағы  «тентек  ұл»  біздің  заманымыздың  да  «бас  кейіпкеріне»  айналып  отырған  жоқ  па?  Олай  болса, қазіргі  қоғамда  орын  алып  отырған  келеңсіз  жағдайлардың  себебі  неде? Бір  мезгіл  осы  турасында  ойланып  көрейікші, балалар.

7. Мұғалімнің  қорытынды  сөзі:

- Иә, тамыры  тереңде  жатар  әрбір  құбылысқа  ғасырлар  көгінен  әр  ұрпақ  өз  зердесі  жетер  деңгейінен  келіп, ой  байламын, кейде, тіпті,  үкімін  айтып  жатады. Біз  бүгін  сол  оқиғаның  куәсі  болып  отырмыз. Осы  орайда: «Менің  өзімнің  ұзақ  өмірімнің  барысында  адамдардың  туған  әкелерінен  гөрі  өздері  өмір  сүрген  заманға  көбірек  ұқсайтындығын  жиі  байқадым»,- деген  орта  ғасырлық  ойшыл  Ғазірет  Ғалидың  сөзі  ойға  оралады. Олай  болса, Әселдің  осы  бір  сөздерін  жадымызға  тұтып, алдымызға  үлкен  бағдар  белгілеп, әлемдік  өркениет  көшіне  ілесіп, Орталық  Азияның  Барысы  болуға  бекем  бел  байлап  отырған  бәріміз  де  мұқият  зерделесек  болады. Осы  ғаламат  ой  әрбір  саналы  жанның  ғұмыр  бойы  темірқазық  етіп  ұстанар  бағдаршамы  болуға  лайық  десек, қателеспейміз.