Қазақстанның энергетикалық және коммуналдық секторларын жаңғырту бойынша ұлттық жобаны іске асыру үшін шамамен 13,5 триллион теңге инвестиция қажет. Бұл бағытта ЕДБ, ұлттық даму қаржы институттары мен халықаралық қаржы ұйымдарының қаражатын тарту жоспарлануда. Жобаны іске асырудан күтілетін әлеуметтік әсер – апаттар деңгейін 20 пайызға, энергетикалық және коммуналдық активтердің тозу деңгейін ел бойынша орташа есеппен 40 пайызға дейін төмендету. Ұлттық жобаны іске асыру, су құбыры және кәріз желілерін цифрландыру және осы саладағы басқа да жаңалықтар туралы «Су ресурстары-Маркетинг» ЖШС бас директорының орынбасары Жанатбек Тұрдалиевпен сөйлестік.

– Жанатбек Үсіпұлы, Қазақстанның энергетикалық және коммуналдық секторларын жаңғырту бойынша ұлттық жоба шеңберінде кәсіпорынның балансындағы су құбыры және кәріз желілерін қайта жаңартуға қанша қаражат жұмсау жоспарланып отыр? Бұл тарифке әсерін тигізе ме?

– Шымкент үшін сумен жабдықтауды жақсартуға салынған инвестиция көлемі бес жылға 67,6 миллиард теңгені құрайды. Су құбыры желілері бойынша жоспар дайын, бес жыл ішінде біз 139 шақырым тозған су құбыры желілерін ауыстыруымыз қажет. 2025 жылы «Су ресурстары-Маркетинг» ЖШС 32 шақырым құбырды ауыстыруды жоспарлады, шығындар 6,7 миллиард теңгені құрайды. Кәріз жүйелерін жаңартуға бес жылға 24 миллиард теңге қарастырылған. Осы қаражатқа біз 90 шақырым тозған кәріз коллекторлары мен су бұру желілерін қайта құруымыз қажет. Сумен жабдықтау жүйелерін жаңғырту суды тазартудың заманауи технологияларын енгізуді, сумен жабдықтаудың басқару процестерін автоматтандыруды, сондай-ақ құрылыс үшін инновациялық материалдарды пайдалануды қамтиды. Бұл шығындар мен ағып кетулерді айтарлықтай азайтуға, пайдалану тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бес жыл ішінде ұлттық жобаның арқасында коммуналдық сектордың жағдайы айтарлықтай жақсарады. Тарифке келетін болсақ, қазіргі уақытта Шымкент қаласы республикада жеке тұлғалар үшін сумен жабдықтау және су бұру қызметтерінің құны бойынша 11-орында тұр. Президенттің тапсырмасы негізіндегі «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасында көзделген сараланған тариф енгізілгеніне байланысты елдің барлық су арналары сумен жабдықтау және су бұру қызметтерінің құнын қайта қарауға мәжбүр болды. Халық құнды ресурсқа ұқыпты қарауы керек, оны өте үнемді жұмсауы керек.

– Ұлттық жобаны іске асыру үшін қарыз қаражатын пайдалану жоспарлануда. Сіз инвестициялауда қиындықтар болады деп ойлайсыз ба?

– Мемлекет меншігіндегі және тиімсіз болып табылатын кәсіпорындарда жақсы реттелген менеджмент, дұрыс құрылған сумен жабдықтау және су бұруды операциялық басқару жоқ жерде кредиттеу кезінде проблемалар туындауы мүмкін. Өткен жылдың соңында бізге Дүниежүзілік Банктің, «Бәйтерек» Ұлттық басқарушы холдингінің, «Қазақстанның Даму Банкінің» «ТКШ дамыту жөніндегі қазақстандық орталығының» сарапшылары келді. Олардың барлығы біздің қаржылық және өндірістік көрсеткіштерімізге өте жоғары баға берді. Бірақ, ең бастысы – бізде бұрыннан келе жатқан және сенімді серіктесіміз Еуропалық Қайта құру және даму банкі бар. Біз олармен 2009 жылдан бері ынтымақтасып келеміз, 60,3 миллион еуродан астам сомаға 6 шарт жасалды, оның 43,6-сын біз қайтарып бердік. Сондықтан бізде инвестициялық проблемалар болмайды деп үміттенеміз.

– Ұлттық жобада сумен жабдықтау желілерін цифрландыру туралы көп айтылады, осы бағытта «Су ресурстары-Маркетинг» ЖШС-нің жоспарлары қандай?

– Бірінші кезекте біз SCADA (диспетчерлік басқару және деректерді жинау) – су ресурстарын бақылау немесе Басқару объектісі туралы ақпаратты жинау, өңдеу, көрсету және мұрағаттау жүйелерін нақты уақытта әзірлеуге немесе олардың жұмысын қамтамасыз етуге арналған бағдарламалық пакет құрғымыз келеді. Су қабылдайтын құрылыстардан бастап тұтынушыға дейін. Бұл бағыттағы маңызды қадамдардың бірі – суды есепке алу құралдарына арналған қашықтықтан деректерді беру құрылғыларын енгізу. Ақпарат жинаудан басқа, бұл бізге барлық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді: су балансын бақылауды жақсарту, айғақтарды бір уақытта түсіруді ұйымдастыру, адам факторын болдырмау, айғақтарды алу кезіндегі қателіктер. Қазіргі уақытта Шымкентте қашықтықтан деректерді беру құрылғыларымен жалпыкварталды, жалпыұлттық және жалпыүйлік суды есепке алу аспаптары және жеке су өлшегіштердің аз бөлігі жабдықталған. Қазір SCADA және қашықтықтан деректерді беру технологиясымен жабдықталған құрылғыларды әзірлейтін бірнеше компаниялардың өкілдерімен келіссөздер жүргізілуде. Сумен жабдықтау және су бұру жүйелерін автоматтандыру және цифрландыру біздің кәсіпорынның стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады.

– Ал су бұру желілерін цифрландыру жағдайы қалай?

– «Су ресурстары-Маркетинг» ЖШС басшылығы алдына өнеркәсіптік ағынды суларды бақылау үшін қысқа мерзімде су бұру желілерін цифрландыру міндетін қойып отыр. Қазіргі уақытта зиянды заттардың шекті рұқсат етілген концентрациясынан (ЗЗШРЕК) асатын ағынды сулардың кәріз желісіне төгінділер тіркелуде. Бұл лак-бояу бұйымдарын, мұнай өнімдерін, металды және тағы басқаларды өндірумен байланысты кәсіпорындардың қалдықтары. Улы ағынды сулар экологияға, халықтың санитарлық қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. Олар коммуналдық инфрақұрылымның тұтастығына айтарлықтай зиян келтіреді және желілердің тез тозуына әкеледі. Зиянды заттардың шекті рұқсат етілген концентрациясынан асып кеткен ағынды сулар ең алдымен тазарту қондырғыларының кешені үшін өте қауіпті. Ең алдымен, бактериялар қатысатын биологиялық тазарту үшін – олар улы ортаға түскен жағдайда өлуі мүмкін. Бактериялардың жаңа партиясы өсірілгенге дейін КТҚ-ын тоқтату қаупі бар және бұл көп уақыт пен үлкен қаржылық шығындарды талап етеді. Биогаз өндірілетін метантенкке түскен жағдайда улы заттар технологиялық процесті бұзып, биогаз қондырғысын істен шығаруы мүмкін. Сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындар ағынды суларды орталықтандырылған кәрізге шығар алдында зиянды заттардан тазарту үшін жергілікті тазарту құрылыстарын қолдануы керек. Ал өнеркәсіптік ағынды суларды бақылау үшін «Су ресурстары-Маркетинг» ЖШС-нің әкімшілігі автоматтандырылған сынама іріктегіштерді орнатуды жоспарлап отыр. Бұл ақылды құрылғылар нақты уақыт режимінде ағынды сулардағы зиянды заттардың артық концентрациясын анықтай алады және бұл туралы сигнал бере алады. Ең дұрысы – су бұру қызметтерінің операторына, саладағы мемлекеттік органдарға және бұзушылық жасаған кәсіпорынға бұзушылық туралы деректер жіберілетін жүйені құру жоспарлануда. Ағынды сулардың сынамаларын іріктеу мен талдауды автоматтандыру жұмыстары жүргізіліп жатыр. Осындай жүйелерді енгізген шетелдік әріптестердің тәжірибесі мұқият зерттелуде. Бұдан басқа, тазарту құрылыстары кешенінің бірқатар учаскелерінде процестерді автоматтандыру бойынша жұмыстар жүргізілетін болады.

–  Тазарту құрылыстарының кешені туралы айтатын болсақ, «Айдро өнім» биотехнологиясын қолданудың нәтижелері қандай? Сіздердің кәсіпорындарыңыз бұл өнімді бір жылдан бері қолданып келеді, оның әсері бар ма?

–  Бастапқыда біздің мамандар мен технологтар осы биотехнологияны енгізуді ұсынған компания өкілдеріне сенбеді. Олар бізге уәде еткен нәтижелері қиял сияқты болып көрінді. Олар артық шламның 80 пайызынан құтылуға және жағымсыз иісті жоюға кепілдік берді, бұл көптеген су арналары үшін өте маңызды. Біз өткен жылдың қаңтар айында басталған тәжірибелік-өнеркәсіптік сынақтарды өткізу туралы келістік. Бірнеше айдан кейін нәтиже берді: иіс шынымен де жоқ болып кетті. «Айдро процесін» қолдану нәтижесінде біз түзілетін тұнба көлемін тәулігіне 2000 кубтан 110 кубке дейін қысқарттық. Бұл деген керемет көрсеткіштер! Нәтижесінде біз артық шөгінділерді тұнба алаңдарына жібермейміз және осылайша экологияға жүктемені айтарлықтай төмендеттік. Бұл қалдықтарды жою үшін бізге қосымша жер қажет емес. Биотехнологияны қолдану қосымша өндірісті, көп энергияны қажет етпейді. Сізге тек өнімді белгілі бір температурада арнайы ерітіндіде ерітіп, содан кейін оны кәріз желісіне құю керек. «Айдро» –  кәріз коллекторында «жұмыс істей бастайтын» микроорганизмдер қауымдастығы. Өнім құбыр арқылы өтіп жатқанда, ол микроорганизмдердің тіршілік әрекеті нәтижесінде коллектордағы ластаушы заттарды тотықтыра бастайды. Бізге, тазарту құрылыстарына, осы процестердің нәтижесінде тотыққан су келеді. Ішінде болған шөгінді шынымен де жоқ. Қалған тұнбаны да қоғамға пайдалы етуге дайындық жүріп жатыр. Алдымен ол механикалық сусыздандыру цехына жіберіледі, онда флокулянт пен әктің көмегімен зарарсыздандырылады, ылғал алынып және пресс арқылы өткізіліп, қажетті қалыпқа жеткізіледі. Осыдан кейін алынған өнімді тыңайтқыш ретінде қолдануға болады, кептірілген шөгіндідегі кальцийдің көп мөлшері тұзды жерлерде пайдалы болады.

–  Шамасы, «Айдро өнімі» ағынды суларды тазарту саласында кішігірім революция жасай алады. Сіздің осы биотехнологияны қолдану тәжірибеңіз қызығушылық танытты ма?

–  Өткен жылы бізге Қазақстанның барлық су арналарынан әріптестер келіп, нәтижесінде Астанада «Айдро өнімін» қолдануға дайындалып жатыр. Биыл бізде екі рет Өзбекстан өкілдері болды, тазарту құрылыстары кешенінің жұмысын және биотехнологияларды қолдануды «Көкшетау су арнасы» өкілдері зерттеді. Бұл маңызды тәжірибе көптеген әріптестеріміз үшін қызықты және біз алған білімімізбен бөлісуге қуаныштымыз! 

Қазір ұлттық жобаны іске асыру аясында біз қолданатын және соның арқасында электр энергиясы мен қомақты қаражатты үнемдейтін тиімді технологиялар көпшілікті қызықтыратын болады. Біздің кәсіпорынның жоғары тиімділігі Маңғыстау облысының әкімі Ақтау қаласындағы сумен жабдықтау және су бұру мәселелерін шешуге көмек көрсету үшін бас директорымызды шақыруға себеп болғанын атап өткім келеді. Қазір біздің мамандар осы қаладағы жағдайды зерттеу үстінде.

–  Сіздердің қызметтеріңіз қала экологиясына қандай әсер етеді?

–  Бұл бағытқа біз ерекше назар бөлеміз, мұны «Экологияға қосқан үлесі үшін» республикалық номинациясында екі «Парыз» наградасы растай алады. Біз баламалы энергия көздерін, мәселен, биогазды орнату мен күн батареяларын белсенді қолданамыз. Өндірістік үдірістерді жаңғырту және заманауи жабдықтар энергия шығындарын төмендетуге мүмкіндік берді, яғни атмосфераға көмірсутектің жанама шығарындыларын мыңдаған тоннаға азайтты. Биотехнологиялардың арқасында тазартылған ағынды суларды Ордабасы ауданының диқандары қуана қолданады, олар өткен жылы өнімділік айтарлықтай өскенін мәлімдейді. Бұл су техникалық дақылдарды суаруға кетеді. Құрғақ аймақта бұл өте маңызды ресурс, оны тегін береміз. Біз жыл сайын мыңдаған көшет отырғызамыз, алдағы жылдарда тазарту құрылыстары кешенінің айналасында нағыз орман өседі. Мұның бәрі экологияға оң әсерін береді. Бұл бізге келесі қадам – көміртегі бірліктерінің нарығына шығу туралы ойлануға мүмкіндік береді. Бұл белгілі бір климаттық жобаны жүзеге асырудың арқасында алдын алуға болатын парниктік газ шығарындыларының көлемі. Атмосфераға парниктік газдардың үлкен көлемін шығаратын ірі кәсіпорындар әлемнің барлық ірі экономикаларында осындай шығарындылармен шектеледі және осы шығарындылар үшін арнайы салықтар төлейді. Олар өздерінің артық квоталарын арнайы көміртегі нарықтарында – көміртегі бірліктерін сататын биржалық алаңдарда сата алады (және жетіспейтін көлемдерді сатып ала алады). Бізде сумен жабдықтау және су бұру саласында жаңа технологияларды енгізу арқасында артық квоталар бар.

Сұқбаттасқан А.АЙДОСҚЫЗЫ