Біздің әлемде жанды және жансыз дүниелердің бәрінің басы, басталған шағы бар. Сәйкесінше барлық бастаманың соңы болады. 

Мәселен, жердің жаралуы, Адам мен Хауаның жұмақтан қуылуы, адамдардың қауымдасуы, тілдердің қалыптасуы, қоғамдастық, аймақ, ұлт, мемлекеттердің пайда болуы сынды әңгімелер адамзат үшін әрқашан өзектілігін жоғалтпайтын тақырыптар. Ал жеке мені мен сіз секілді адамдардың өмірінің басы, алғашқы іргетасы – балалық шақта жатыр десем болар...

Әңгімені әріден бастауымызға жуырда барып көрген бір әсерлі премьера себеп болып отыр. Ол Шымкент қаласынағы Ж.Шанин атындағы академиялық қазақ драма театры қойған – «Тастамашы, ана» спектаклі болатын. Алдымен туындының өзіне, авторына тоқталсақ.

«Тастамашы, ана» – башқұрттың халық жазушысы Айгиз Баймұхаметовтің өз балалық шағы туралы жазған жан тебірентетін, талай оқырманның көзін дымдандырған сәтті әрі тырнақалды повесі. Автордың айтуынша, бұл кітап – әдебиет әлеміне еркін аттауына мұрша берген анықтама қағазы іспетті. 

– Тастамашы, ана!» кітабын 2012 жылы жаздым. Жасым 23-те еді. Әртүрлі салада жетістікке жеткен әйел адамдар туралы газетке мақала беру керек-ті. Мен де сол кейіпкерлер туралы жазатын болдым. Үйге келіп ұзақ ойландым. Өмірден ерте өткен анам есіме түсті. Небәрі 40 жасында қатерлі ісіктен көз жұмған еді. Анам қайтқан соң үш жылдан кейін әкем өмірден өтті. Жеті бала жетім қалдық. Көз алдыма анаммен қоштасқан соңғы минуттар келді. Сол түні өлген анасымен сөйлескен баланың диалогын жазып шықтым. Тірі жүргенде, қазір не туралы сөйлесер едім, не жайлы айтар едім деген жай ғана қиялымнан туған дүние болды. Бұл тіпті әңгіме де, мақала да емес еді. Ертесі осы үзіндіні газетке жарияладым. Сол күннен бастап редакция телефонына тыным болған жоқ. Көп оқырман жалғасын сұрап хат жазып жатты. Кейін бас-аяғы жазылып, жаңа кітап жарыққа шықты, – дейді жазушы. 

Қаршадайынан тағдыры тәлкекке салған жетім балалардың өмірі қалың оқырманның жүрегіне жетіп, жанарын суландырды. Кітап жарық көрген соң он шақты рет қайта басылды. Қазақ, татар, чуваш, әзірбайжан, моңғол, орыс тілдеріне аударылды. Меніңше өнер туындысы (әдебиет, драма, кино, музыкат.б.) арқылы жас таңдамай, ұлт таңдамай күллі адамзатқа әсер ете алудың негізгі көзі – тақырып болса керек. Мәселен, мифтік, лирикалық, драмалық, әлеуметтік хикаяттардың оқырманы экшн, хоррор, детектив, фэнтези жанрына қарағанда көбірек болуы мүмкін. Кез келген көркем туындыдан оқырман өзін, өз болмысына, өміріне келетін бөлшектерін іздейтіні анық. Ал, балалық шақ – күллі адамзатқа ортақ бірден-бір әсерлі тақырып. Осы жасы келген адамды «бір аяғы жерде, бір аяғы көрде» деп жатады ғой. Ал, әйгілі австриялық психолог Зигмунд Фрейд «Қиялымызда – біздің бір аяғымыз үнемі балалық шағымызда тұрады» дейді. Мен осыған көбірек келісемін. Фрейд тағы «Адам жанының сыры – балалық шақтағы психикалық драмаларда жатыр. Сол драмаларды қаузап көріңіз, емі табылады» дейді.

Хош, сонымен шығармаға оралсақ. Жоғарыда айтып өткеніміздей жарық көргеніне бір мүшелден асқан хикаят жақында Шымкенттегі тарихи театрда сахналанды. Әлі де қойылып жатыр. Қоюшы режиссері – Әли Бидахметов, қоюшы суретшісі – Ербол Қантураев. Қойылымның алдында аталған шығармашылық құрам, арнайы Башқұртстаннан келген автор, шығарманы қазақшалаған Саят Қамшыгер БАҚ өкілдеріне баспасөз конференциясын өткізді. Қызығы автордың бағын жаққан әйгілі повесть, Саят Қамшыгердің де прозадағы алғашқы аудармасы екен. 

– 2016 жылы Бакуге түркі халықтары ақын-жазушыларының форумына барған едім. Сол кезде қонақүйдің бір бөлмесіне Айгиз екеуіміз бірге қоныстандық. Бірнеше күн әңгімелесіп бірге жүрдік. Сол кезде маған орысшаға аударылған «Не оставляй, мама!» деген кітабын қолтаңба жазып сыйлаған болатын.

Әзірбайжаннан қайтып келе жатқан кезде өзбектің аудармашы, ғалымы Махфуза Артыкова ұшақта жылап келе жатты. Мен одан бір жері ауырып отыр ма деп сұрасам, ол күлімсіреп «мына кітапты оқып, соған жылап келемін» демесі бар ма? Сөйтсем, ол мендегі бар «Не оставляй, мама!» екен. Үйге келген соң бұл кітапты келіншегім мен қызым, ұлым таласа жүріп оқып шықты. Жарым Әлия да тіл, әдебиет маманы, ғылым докторы. Маған бір ұсынысын айтты. Осы кітапты аударатын ойы бар екенін білдірді. Одан кейін кітапты мен де оқыдым. Оқып болған соң Әлияға «досымның кітабын мен аударайыншы» дедім.

Сөйтіп аударып шықтым. Бұл менің прозадағы тұңғыш аудармам. Бұған дейін түрік, тәжік, қырғыз, әзірбайжан, орыс тілінен өлеңдер аударып жүргенім бар болатын. Аударма жұмысы кезінде көп тәжірибе жинадым. Аударудың барысында да бірнеше рет кітаптың оқиғаларына толқып кетіп көз жасымды сығып алған кезім болды, – деді аудармашы. 

Ж.Шанин театры директорының міндетін атқарушы Дархан Балажанов аталған қойылымға 9 миллион теңгеге жуық қаражат бөлінгенін айтты.

– Кітапты оқып шыққан соң сахналау туралы идеямызды осындағы көркемдік кеңеске ұсынған едік. Көркемдік кеңес бірауыздан қолдаған соң, сахналауға кірістік. Негізгі бөлінген қаражат 8,9 млн теңге шамасында еді. Бірақ, әзірге аталған қойылымға шамамен 5,2 млн теңге жұмсалды, – деді театр басшысы.

Естеріңізде болса, былтыр Ж.Шанин театрына Алматыдағы Т.Жүргенов атындағы өнер академиясының 20 шақты студенті келген болатын. Келгелі олар театр репертуарындағы түрлі қойылымдарға қатысып жүр. Аталған «Тастамашы, ана» спектаклінің жоғары деңгейде сахналануына сол студенттердің де еңбегі зор екенін атап өткеніміз жөн.

Жалпы қойылым Шымкенттегі театрлардың репертуарындағы сәтті қойылымның бірі десек болады. Әрине, бұл Астанадан арнайы алдырған режиссер Әли Бидахметов пен көркемдік суретшінің шеберлігінің, театр ұжымының еңбегінің нәтижесі. Премьераның 2 күні де аншлагпен өтті. Басты кейіпкер Ілиястың басынан кешкен халін, қалың көрермен бір мезетте ішінен өткеріп, көзіне жас алып, демін ішіне тартып отырды. Жеке басыма қойылымның ең әсерлі нүктесі – сахна артындағы музыканттардың қолында болғандай көрінді. Бас гитара, пианино, барабан аспаптары мен әншілердің жанды дауысы, қойылымның жұқалтаң әсеріне қою реңк беріп отырған секілді. Режиссерлік шешімнің ұтымды тұсы болса керек, қойылымда драмалық, трагедиялық көріністердің шарықтау шегіне жеткен сәтте, онсыз да қажыған көрерменді одан әрі түңілдірмей сілкіндіріп отырады. Қойылым аяқталған соң қалың көрермен қимас сәтін қолдан шығарғысы келмегендей, сахнадағы шығармашылық ұжымға ұзақ қол шапалақтады. Бәрін айт та, бірін айт. «Жақсыны көрмекке» деген...

Айта кетейік, небәрі 23 жасында бала жанына сызат салған жетімдік пен балалар үйіндегі өмірін қағазға түсірген Айгиз Баймұхаметовтің бұл шығармасы алғаш сахналанып отырған жоқ. Бұған дейін Башқұрт, Татар, Бурят мемлекеттік театрларында қойылған. 

«Тағдырдың желі жүрекке сызат, өмірдің соқпағы жанға жүк». Ж.Шанин театрының афишасында осындай жазба бар:

«Сәби жүрек мейірім іздегенімен, оны қатал тағдырдың дауылы шарпып өтті. Көктемі гүлдемей жатып, қара бұлт торлаған Ілиястың балалық шағы суық уақыттың құрсауында қалды. Әке жылуы сөнген сәттен бастап, өмір оны сынақтың шексіз жартасына ұрды. Жетімхананың тас қабырғалары әділетсіздік пен қатігездіктің суық демін сақтап, балғын жүректе өшпес жара қалдырды.

Бұл хикая жүректі шымырлатар шындықтың жаңғырығы, өмірдің үнсіз айқайы. Сахнадан төгілер әрбір сөз көрерменнің жанына сәуле сеуіп, жалғыз шындықты еске салады: Анасы бар жан шын бақыттың иесі. Ал біз... Біз барымызды бағалап жүрміз бе?»

Иә, толғанарлық сауал. Дегенмен сөз соңында біздің мақаланы оқып, балаларға арналған шығарма екен демессіздер. Біз балалар туралы емес, балалық шақ туралы жазылған туынды екенін жаздық. Қойылымға 14 жастан үлкен жасөспірімдер кіре алады. Балалардан гөрі, балалығын жоғалтып ала жаздаған ересектердің жүрегіне керек дүние секілді. Осы тақырыпта бұған дейін кітаптан, сахнаға, үлкен экранға шығып, көрерменге ой салған Ақберен Елгезектің «Болмаған балалық шағы» туралы да жазған едік. О баста екі шығармадан ұқсастық іздеп, екі кітаптың тақырыбын ауыстырып қойса да болады екен деген ой келген еді. Соңында сөзіміздің басындағы ойға тоқталдық.

Чеховтың өзі «Бала күнімде менде балалық шақ болған жоқ» дейді. Балалық шағына әртүрлі әлеуметтік (соғыс, жоқшылық, жетімдік, т.б.) жағдайлар көлеңке түсірсе де, бала жүрегін сақтап қала алған және оны көз жасын сығымдап отырып қағазға түсіру әркімнің қолынан келе бермес...

Сезім МЕРГЕНБАЙ