Өзі өлсе д,е сөзі өлмей, қазақ халқының әнінің атасы болған Біржан жөнінде талайлар қалам тартып, оның асқақ әндерін, жан дүниесіне нәрлі азық бергені жөнінде аз айтылған жоқ. Сондықтан да ескерусіз әлде елеусіз келе жатқан бір ғана нәрсені оқырмандар есіне салғанмын.

Атақты Абай:

Құлақтан кіріп, бойды алар

Жақсы ән мен тәтті күй,

Көңілге түрлі ой салар

Әнді сүйсең, менше сүй!—

деп еді ау! Дәл осы Абайша сүйген Ләйлі туралы бір аңыз әңгімені 1946 жылы Көкшетау облысы, Еңбекшілдер ауданындағы алтын кені Степняк тұрғыны қарт Мұқаннан естідім. Бұл жер әнші Біржанның кіндік кесіп, кірін жуған жер. Оның топырағы да сол жерде. Қабірін көріп, қатты ойда тұрған маған қарт Мұқан:—Балам, жасым 87-де, марқұм Біржанның қырық шақты әнін де білем, бірақ бәрінен маған қымбатты да, қасиеттісі де — «Ләйлім шырақ» әні, бұл әнді Біржан бозбала күнінде Жолдыөзек бойындағы Қарауыл елінде салдық құрып жүрген жас шағында бір қызға ғашық болып шығарған екен. Сол қызбен көңіл қосқан Біржан қолға түсіп, аяқ-қолы байлаулы байдың ас-суы тұратын қараша үйіне қамалады. Кеше ғана оның айналасын қоршаған жігіт-желең, қыз-келіншектерден қадірменді құрбысына жан тартқан біреулері қолын шешіп, босатып жібергенде атына барса, бұрынғы шідері жоқ, атының аяғы тұсаулы екен. Қара түнде ауылдың сыртында атын ерттеп, шылбырынан ұстап отырып, осы әнге басқан екен.

Ән шыққан жаққа жүгірген жастар Біржанды көріп, ауылға шақырады. Ол сол ауылдағы қадірлі бір адамдарына, қыздың жақын ағалары Көлбай мен Жанбайға апаруын өтінеді. Есіктен кіргенде «дәт» дейді.

— Айт, не дәтін, бар?— дейді Көлбай.

Сонда Біржан: атымның аяғынан алтын шідерім ұрланды, оны сенің қарындасың Ләйлі алды. Шідерім қымбат еді, ең кем қойғанда қырық қысырақ еді — деп тұспалдайды.

Шіркін ғашықтық-ай десеңізші! Ол тосқауыл, тоқырау дегенді елеген бе? «Ғашықтықпен ойнама» атты пьеса жазған Испан халқының атақты драматургі Де Ла Барка Кальдерон (1600—1681) өзінің досына қиыншылықтан қорқып, ғашықтықтан тартынған бір фактіні сен айта алмайсың, кедергіні кесіп өткен, немесе өтпекші болған мына мен айта аламын — деген екен. Солай бола тұрса да қазақ қоғамының өткен өмірінде ғашықтық деген шығыс халықтарында болған дәрменсіз күйреуік, жылап-сықтау арқылы аяушылық, қайыр-қайырым іздеу, алласының атымен арыз айту сияқты нәрсе кемде-кем болған.

Патриархал-феодалдық дәуірдің өзінде ғашық болған қазақ жастары әрекетсіз қалған емес, жалынды жарып, түнектің тұнығын шайқап, үстінде ойнаған ажал оғын серпіп тастап, мақсатына ұмтылғанда Біржанның:

Жайлаған Жолдыөзекті көп қарауыл,

Қызды ауыл, қымызды ауыл, қызықты ауыл.

Талпынған ғашығына от жүректің

Жалынын сөндіре алмас соқса дауыл,—

дегені (Мұқанның айтуынша) де осыған дәлел бола алады.

Сондағы Ләйліге арналған ән осылай басталады екен. Мұны қарауылдың атақты әншісі Жүсіпбек Қасымұлының ауызынан да естігенім бар-ды (ол 1924 жылы жетпістен асып өлген әнші).

Көлбай, Жанбай дегенге, Көлбай, Жанбай,

Шідерімді кім алды, Ләйлім алмай?!

Шідерімнің балағы алтын еді-ау,

Барамын сол себептен шыдай алмай!

хәләлім Ләйлім-ай-ай!

Ләйлім шырақ дегенге, Ләйлім шырақ

Таудан аққан құм қайрақ сен бір бұлақ,

Алтын болсын, жез болсын өзіме бер,

Бағасы шідерімнің қырық қысырақ!

(Қайырмасы)

«Ләйлім шырақ» әні осылай туады. Қызға ғашық болса да айтатын өтіл таба алмай, шідерді сылтау еткенін түсінген, жастық емтиханынан еткен қыз ағалары:— осы жігіт бір қызға татиды, теңі келсе, тегін бер деген емес пе — деп, Ләйліні Біржанға береді. Той тарқағасын, аттандырады, бірақ қызды ертіп апаратын кісі болмайды. Өйткені қалыңсыз берген қызға ноқта байлап келген құда болмағасын, апарып салуға болмайды, аяқтай өздері кетуі керек.

Біржан мен Ләйлі арада екі қонып, үшінші күні шағалалы (Степняктан он сегіз шақырым) басында отырған ауылына жақындау жерге Ләйліні түсіріп, озып ауылға келіп, жеңгелері, жастар Ләйліні келін түсу дәстүрі бойынша ауылға әкелген екен.

Ләйлі әні басында ұзақ бір ауыз өлеңді Біржанның өзі үшке бөліп, үш түрлі әнмен айтатын еді,— дейтін Мұқан қарт. Тегінде сонан болса керек: «Ләйлім шырақ», «Шідер», «Көлбай-Жанбай» атты үш ән болып жүр. Бірақ бұлардың мазмұны — бір ғана — «ұрланған» шідері туралы Ләйліні сұрау.

Текстің өзінде де ала-құлалық, сан құбылған жаңсақтық та аз емес. Әсіресе әннің қайырмасы хәләлім, ләйлім — нюанс мәнінде екіұшты мағына береді. Мұны Мұқан қарттың түсінігінше арабша хәләл-әйелім деп меншіктеу, яғни, менің әйелім — деген мәнде айтылды деуге де болады. Болмаса, әшейін халық ауыз әдебиетінде әлеуләй мәнінде айтылған деуге де болады. Біздің байқауымызша осының алғашқысы көкейге қонымды сияқты.

Сонымен қатар, қалыңсыз қыз беру сонау ерте заманнан келе жатқан, ғұрып, әдеттің сарқыны сияқты. Олай дейтініміз қазақ халқында кейінгі екі-үш ғасыр бойында қалыңсыз қыз берілгені туралы дерек жоқ, онан бұрынырақ та елдің ерекше шыққан батырға, өнерпазға қалыңсыз қызды берген фактіні жиі кездестіреміз.

Әнді қай халық жек көрді десеңізші! Сонда басқа халықтардың көпшілігі музыканы асыра бағалайды да, әнді соның тасасында қалдырады. Ал қазақ халқы ән дегенді музыкасымен қоса түсініп, рухани мәдениеттің ең жоғарғы сатысына көтереді. Шарықтап қалқып, құдия құйылған асқақ ән қаны қарайып, көзі қанталаған қаһарлы қолдың қылышын қағып тастап, жауының жүрегіне жол тауып, ашудың алмасын да ерітеді. Біржан әнінің бірі «Ләйлім шырақ» та оның өз орындауында дәл осылай болған ғой! Қалың ел Қарауылды жападан жалғыз жүріп жеңіп, аруын алып кетуі сырлы әннің сиқырлы күші ғой. Жақсы ән мен күй бір сәтке болса да қызған қорғасындай балқымайтын қатал жан жер үстінде кездеспейді,— дейді Шекспир. Сондай бір сәтті кезге, жүйрік тіл, ұшқыр қиял, асқан өнер Біржанды да бір қияға шығарған.

Шіркін, Біржан, қандай абзал жан едің!