Дәурен Тілеухан – ақын, Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі. 2000 жылы, 28 қазанда Ақтөбе облысы, Әйтеке би ауданы, Көрпе ауылында туған. Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ Түрік университетінің түлегі. «Сағыныш сыбыры» атты жыр жинағының авторы. Халықаралық «Алтын қалам» әдеби байқауының «Жылдың үздік поэзиясы» аталымының жеңімпазы. «Өлең – сөздің патшасы» республикалық мүшәйрасының бірінші орын иегері.

– Дәурен, «Шығармашылық – құдайға сыйынудың басқа бір жолы» дейді Кафка. Сізді бұл мінәжатқа не алып келді?

– Кафкамен келісемін. Жанна Елеусіздің де Мейірхан Ақдәулетұлына арнаған: «Өлең жазу -  Құдайға апаратын жол ғана...» деген өлеңі бар еді. Меніңше, сөз – сиқыр. «Ақындар Тәңірдің жердегі сәулесі» болатыны рас болса, сол сәулені өшірмей жүру үлкен аманат. Бұл жайлы көп нәрсе айтуға болады. Өзіме келер болсам, бала кезден сөзге деген махаббатым ерекше болды. Әсіресе, ішімдегі жан баласына айта алмайтын жасырын сырларды өлеңге көшіру арқылы жеңілдеп қалатынмын. Содан болар маған өлең ақынның Жаратушымен, қоғаммен, өмірмен, махаббатпен, дүниедегі өзі таныған барлық ғажайыппен диалогы сияқты көрінеді. Анығында, өлең жазуға да бір күй керек. Әйтпесе сырын сыртқа бермей жүрген әрбір жан парақ пен қаламды ұстап өлең жаза беруші еді ғой? Өлең – нәзік, нәркес әлем. Осыдан 6-7 жыл бұрын осы нәрсені түсіндім де, поэзияға анық қадам жасадым. Менің ойымша, Құдай көкірегіңе нұр құйса, онда оны сөндірмеу сенің парызың. Өмірге келген әр ақынның ғана емес, әр адамның миссиясы осы. Мен әліге дейін осы ұстанымдамын. Егер бағаламасаң, өз сәулеңнің қадіріне жетпесең, Жаратушымызға да оны қайтарып алу қиын емес деп ойлаймын...

– «Шығармашылыққа бала кезінен тағдырдан тепкі жеген адамдар бейім келеді» деген оймен келісесіз бе?

– Толық келісе алмаймын. Шығармашылықтың өзі бір тағдыр. Оның күйініш, сүйініші мен азабына, ғажабына дайын болуға да үлкен табандылық керек-ау. Бірақ, бала кезде тағдырдан теперіш көрген болмаса небір қиыншылықты бастан кешкен қаламгерлердің ғажап шығармалар тудырып кеткенін ескерген де жөн.  

– «Алпамысты айтам десе ақ әжем,

Көз ілмей-ақ атырар ем әр таңды...

....әттең!»,- деп әже институтынан өткеніңізді осы өлең жолдарыңыз-ақ айқындап тұр. Сол марқұм әжеңіздің тәрбиесі бүгінгі болмысыңыздың қалыптасуына қаншалықты әсер етті?

– Әжемнің баласы болдым. 5 жасымда туған күніме 20 күн қалғанда әжем арғы дүниеге аттанды. Сол күннен бастап мен балалықтан алыстап кеттім. Тіпті ауладағы достарымнан да оқшау ойнап, жалғыз жүретін әдет пайда болды. Осы жағдайлар менің бір сағынышымды ішіме құлыптап, уақыт өте өлең арқылы жарыққа шығарды деп ойлаймын. Өлеңде баяндалғандай үйімізде қазір 40 жылдан асқан тарихы бар атамның кітабы бар еді. Әжемнің айтқан әрбір сөзін, әңгімесін ести жүріп, бала болсам да ес жия бастадым деп ойлаймын қазір. Бұған дейін бойымда қандай да бір жақсы қасиет болса, әжем мен ата-анамның тәрбиесімен келген тағылым шығар.

– Телеграм желісінде «Ең жас классиктің өлеңдері» («СтиХХІ самого юного классика») дейтін жеке каналыңыз бар.  «Қазақ әдебиетінде классиканың дәуірі өтті, келмеске кетті» деуші тарап көбейіп келеді. Бұл бәлкім жаңа ағымдардың ентелеп еніп, аға ағымдардың орнына жайғасып жатқандығынан болар. Ең соңғы классик болып қалудан қорықпайсыз ба?

– Ол сөз әу баста әзіл ретінде айтылған болатын. Кейінгі кезде қатарластарым да, қаламдастарым да «кенже классик» деп еркелетіп жүр. Мені кеудемсоқ көретін жандардың барын да білемін.  Өзім сүйіп оқитын қаламгерлердің бағы бұйырсын деген ниетте айтылған сөз ғой. Ал сіздің айтқан жаңа ағымдар, андерграунд шығармалар – менің бағытым емес екені рас. Сол үшін де менің түсім – қойыртпақ емес, қоңыр түс. Тұрсынжан Шапайдың «Жаңа дегеніміз – сәтті ұмытылған ескінің жаңғырығы» дейтіні бар. Түптеп келгенде жаңалық жасаймын деп жаңылысып қалған қаламгерлерге әдебиет те, болашақ та өз бағасын береді.

– 3 жыл бұрын «Сағыныш сыбыры» атты тұңғыш жыр жинағыңыз жарық көрді. Таралымы аз болды ма, әлде құнттамадым ба кітабыңыз қолға түспеді. Жаңа кітапқа дайындық қалай, қашан жарыққа шығуы мүмкін?

– Ол кітап Ақтөбе облысының бұрынғы әкімі Оңдасын Оразалиннің қолдауымен және қаламгер аға-апаларымыздың ұсынуымен жарық көрді. «Әттеген-айы» сол, 500 данамен шыққан кітаптың 490 данасы облыстағы барлық кітапханаларға тарап, авторға 10 дана ғана берілді. «Сағыныш сыбырын» сұраушылар әлі де бар. Былай алып қарасаңыз, қазір кітапханаға баратын адам жолықтыру сирек. Оның үстіне қазақ көркем әдебиетінен гөрі орыс не шетел әдебиеттері сауда орталықтарында, т.б дүкендерде өтімдірек. Кейде сол тұңғыш жыр жинақты азды-көпті оқырмандарыма таратқанда ғой деп қынжылып қаламын. 

– Бірнеше жыл бұрын аударма жасап жүргеніңіз есімде. Қазіргі таңда шығармашылықтың қай бұрышын күзетіп жүрсіз?

– Иә, өзім үшін латынамерикандық ақындардан аударған өлеңдер болды. Әлеуметтік желіге де жариялап, әдеби ортаның, оқырмандардың пікірін білгім келді. Жақсы баға алғандай болдым. Қазіргі таңда аудармамен айналысып жатқам жоқ. Себебі уақыт пен ізденісті, біраз еңбекті талап етеді. Бәрін ысырып аударма жасайын десең, тұрмыс пен жұмыстың да қинап қоятыны бар. Егер әдебиет айналасындағы жастарға, жалпы қаламгерлерге жақсы мүмкіндіктер жасалса, өзімді аудармада сынап көрер едім…

– Қандай да бір дүниемен айналысып жүрген адамның тарапына әртүрлі пікірлер айтылады. Еңбектеріңізге айтылған керітартпа пікірлерді көңіліңізге ауыр алатын кезіңіз бола ма?

– Мақтауды жақсы көрмейтін адам жоқ шығар?.. Жақсы пікір айтылса жымиып, жүзіміз нұрланып тұрады. Бірақ барлық нәрсенің аражігін ажыратқан жөн. Мақтап-мақтап мақтамен бауыздайтындарды да көрдік… Ал сынды тек шын болса ғана қабылдаймын. Әйтпесе, фейсбукта бір-екі өлеңін ғана білетін ағалардың «өлеңді былай жазу керек» дейтін әңгімелері тоқтамайтыны анық. Ондай сындарға сыпайылықпен қараймын, бірақ түбінде  өзімді тыңдаймын. 

– Қадыр Мырзәлі «Ақын-жазушылардың бәрі болмағанмен, біразы әдеби есірмен» дейді. Фараби «Мінез-құлық міні – рухани кеселге жатады» дейді. Ал руханият жанашырлары деп жүрген қаламгерлердің мінезінің құбылуы, есіруі қаншалықты қауіпті деп ойлайсыз?

– Ақындар еркелікті сүйеді. Халықтың қошеметін алып,  назарында жүру де оңай емес. Өз басым ақын деген атқа адалдықтан айнымай, өлеңге обал жасамаса, қайбір еркелікті де кешіруге болады деп есептеймін. Қадір атамыз тағы бір өлеңінде:

Ақынға керек ақыл көп, 

Асаулық керек аздаған,- дейтін  еді. Осылардың айырмасын білу шарт. Азаматтық пен ақындықты тең ұстайтын қаламгерлерді үлгі тұтамын. 

– Біздің қоғамдағы «қазір кітап оқылмайды», «әдебиет неге керек?», деген сынды қалыптасып келе жатқан қауіпті стреотиптерге қандай наз айтар едіңіз? Егер бұл шындыққа жанасар болжам болса, біздің әдебиет хал үстінде тұр деген сөз бе?

– Дүниеде барлық нәрсенің оқулығы бар. Ал өмірді тануды, өмір сүруді үйрететін оқулық – әдебиет. Адам өзін танып, өз жанына үңілгісі келсе әдебиеттен алыстай алмайды. «Ең  әуелі сөз болғаны» да бекер емес шығар? Ал әдебиетті жоққа шығаратындарға өкпелегенше сол пікірлердің жаңсақ екенін дәлелдеген дұрысырақ деп ойлаймын. 

–  Дәурен Тілеуханның біз білмейтін тағы қандай қабілеттері бар?

– Спортқа бейіммін. Биыл Қарағанды қаласында үстел теннисінен журналистер арасында төрт жылда бір өтетін республикалық спартакиадада жекелей сында да, топтық сында да алтын жүлдені иелендім. Жиі-жиі ұжымдастармен, достарыммен жиналып доп тепкен ұнайды. Шахматты да бір кісідей ойнаймын деуге болады. Жалпы айтқанда қай нәрсеге аңсарым ауса, сол нәрсені толық меңгеруге тырысамын.. 

–  Захардин Қыстаубаев бір сұқбатында: «нарық заманында әдебиетке мемлекет тарапынан қамқорлық жасалмау керек. Қамқорлық болған жерде әділетсіздік қатар жүреді» деген еді. Сіздіңше, қазіргі қаламгерлер мемлекеттің қолдауына мұқтаж ба?

– Қаламгерлер де қарапайым адам екенін ұмытпаған абзал. Қаламгерлер «ардың ісімен» айналысқан соң билікке не басқаға алақан жаймайтыны анық. Дұрысында, қаламгер мемлекетке емес, мемлекет қаламгерлерге мұқтаж болуы тиіс еді. Кеңес кезінде үкіметтен қамқорлық көрген әдебиеттің сол заманның идеологиясын қалай жүргізгенін есіңізге алыңыз. Тарих – тәжірибе. Жаңа Қазақстанға да жаңа әдебиет керек-ақ. Бүгінде жас қаламгерлер мүлдем еленбей қалды. Әдеби порталдарға топтама өлеңдері шыққаны болмаса, жүйелі жұмыстар аз. Меніңше, белгілі бір дәрежеде қамқорлық жасау маңызды. Дегенмен гүлге мөлшерінен тыс су құйсаң шіритіні секілді, шектен тыс қолдау да қауіпті екенін қаперде ұстау керек. 

– «Қоғамда өмір сүріп, қоғамнан тысқары бола алмайсың» дейді Ленин. Сізді қоғамдағы нендей мәселелер алаңдатады?

– Қоғамда мені адамдардың немқұрайлығы алаңдатады. Бір-бірін тыңдамайтын, естімейтін, көрмейтін қоғамда өмір кешіп жатқандай күйдемін. Мүмкін жаңа технологиялардың әсерінен де болар. Ғаламторға телмірген адамдардың сатулы сәлемі, қатулы қабағын жібітетін, жүрегіне жылылық ұялататын жалқы сәуле ол – рухани құндылықтар. Қаршадай балалардың, замандастарымның тағдыры мен болашағына өзіме алаңдағандай алаңдаймын. Күн сайын құбылған құндылықтарға, төңкерілген әлемді игілікті, ізгі қалпына келтіру туралы ойланамын.

– Сүбелі, сұлу сұқбатыңызға рақмет, Дәурен! Кенже классиктің шығармашылығына шалқар шабыт тіледім!

Сұқбаттасқан Сезім Мергенбай