ҚАРА СӨЗ ҚАРА ӨЛЕҢГЕ АЙНАЛҒАНДА...

ЕКІНШІ СӨЗ

Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді «енеңді ұрайын, кең қолтық, шүлдіреген тәжік, Арқадан үй төбесіне саламын деп, қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке-үке» десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сұрт деген осы» деп. Ноғайды көрсе, оны да боқтап күлуші еді: «түйеден қорыққан ноғай, атқа мінсе – шаршап, жаяу жүрсе – демін алады, ноғай дегенше, ноқай десеңші, түкке ыңғайы келмейді, солдат ноғай, қашқын ноғай, башалшік ноғай» деп. Орысқа да күлуші еді: «ауылды көрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс» деп.

Орыс ойына келгенін қылады деген… не айтса соған нанады, «ұзын құлақты тауып бер депті» деп. Сонда мен ойлаушы едім: ей, құдай-ай, бізден басқа халықтың бәрі антұрған, жаман келеді екен, ең тәуір халық біз екенбіз деп, әлгі айтылмыш сөздерді бір үлкен қызық көріп, қуанып күлуші едім.Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, шығармаған жемісі жоқ, саудагерінің жүрмеген жері жоқ, қылмаған шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһары жауласпайды! Орысқа қарамай тұрғанда қазақтың өлісінің ахиреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды. Әке балаға қимайтұғын малыңды кірелеп сол айдап кетіп тұрды ғой. Орысқа қараған соң да, орыстың өнерлерін бізден олар көп үйреніп кетті. Үлкен байлар да, үлкен молдалар да, ептілік, қырмызылық, сыпайылық – бәрі соларда. Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды. Еңбек қылып, мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат, әсем де соларда. Оның малдыларына, құзғын тамағымыз үшін, біріміз жалшы, біріміз қош алушымыз. Біздің ең байымызды: «сәнің шақшы аяғың білән пышыратырға қойған идән түгіл, шық, сасық казақ», – деп үйінен қуып шығарады. Оның бәрі – бірін-бірі қуып қор болмай, шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып, зор болғандық әсері. Орысқа айтар сөз де жоқ, біз құлы, күңі құрлы да жоқпыз. Бағанағы мақтан, бағанағы қуанған, күлген сөздеріміз қайда?

Абай Құнанбайұлы.

ЕКІНШІ ӨЛЕҢ

Арқадан үй салам деп, қамыс артқан,

Боқтасып бірін-бірі таң бозартқан.

Атқа мінсе шаршаған ноқай неме,

Сасыр бас, елге шауып шаңды ұзартқан.

Құлақта қиқулары жаңғырған көп,

Сөздерге сайқымазақ сән құрған тек.

Сарт пенен тәжік, ноғай, орысты да,

Ойлаушы ем «ой, неғылған, антұрған» деп.

Адамның аласармас ізеті – еңбек,

Бұл күнде ойларымды түзетем көп.

Сонда мен ойлаушы едім: «Ей, Құдай-ай,

Ең тәуір текті халық біз екен», – деп.

Бұл күнде қарап тұрсам бәрі басқа,

Соларда еккен егін, дәмді ас та.

Бірімен бірі ешбір жауласпайды,

Иіліп сәлем берер танымасқа.

Дінменен дегдарлығын тағалаған,

Білім мен өнерді де бағалаған.

Балаға қимайтұғын малыңды да,

Кірелеп солар айдап, жағалаған.

Алдаумен атып босқа ақ таңымыз,

Бос күлкі, дүрмек екен баққанымыз.

Күйініп, күпірлікке күйеді ішің:

«Қайда – деп, – бағанағы мақтанымыз!»

Әлібек Шегебай.