Қарахандар әулетi 10-ғасырдың орта шенiнде қалыптасты. 12-ғасырдың басында ыдырай бастады. Олардың территориясы қазiргi Шинжаң өлкесi мен Жетiсу өңiрiн және Мауараннахрды (қос өзен аралығын) қамтыды. Қарахандар елiнiң екi орталығы болды. Оның бiрi Шу өзенi бойындағы Баласағұн қаласында, ендi бiрi Қашқар қаласында едi.

    Қарахандар әулетiнiң  шығу тегi мен  бастапқы  кезеңi жөнiнде нақтылы жазба дерек жоқтың қасы. Бұл туралы тарихшылар   арасында   алуан   түрлi    пiкiрлер   айтылған. Олардың едәуiр бөлегi қарахандар әулетiнiң тегi ұйғырлар арасынан шыққан десе, ендi бiр бөлегi қарлықтар арасынан шықкан   дейдi.   Кейбiрi   қарахандар   хандығын   ұйғырлар мен қарлықтар бiрлесiп құрған десе, тағы бiрi яғмалар мен шығылдар бiрлесiп құрған дейдi. Қарахандар әулетi бұрынғы түрiктiң ашына  тайпасынан  шыққан деушiлер де  бар. Сөйтiп, қарахандар әулетiнiң шығу тегi туралы жоғарыдағыдай бес түрлi пiкiр айтылып келедi. Бұлардың бәрi қарахан мемлекетiн билеген әулеттiң шығу тегi туралы пiкiрлер. Қарахандар әулетi билеген мемлекеттегi халықтың этникалық құрамы едәуiр күрделi едi. Бұл ұлан-байтақ өңiрдi Гың  Шымын  «Қараханилар  тарихына  шолу»,   Шинжаң  коғамдық ғылымы, 2-сан, 1982 ж қамтыған елде жоғарыда айтылған ұйғыр, қарлық, яғма. шығыл тайпаларынан басқа да көптеген тайпалар болды. Қараханилар мемлекетiнiң құрамына кiрген бiзге мәлiм тай­палар: үйсiндер, қаңлылар, дулұлар (дулаттар), телi, қыр-ғыз, қыпшақ, арғұ (арғын), яғма, оғыздар (ақшар), букриз. салғыр, бектелi, баяндұз, балт және баскалар1. Демек, қараханилар мемлекетiнiң негiзгi халқы: ұйғыр, қазақ, қыр-ғыз, өзбек, оғыз ұлттары едi. Қарахандар мемлекетiнiң құра-мында түркi тiлдес халықтарымен қатар иран тiлдес ха-лықтар^ да болған. Оның қарамағындағы ұлыстар мен ха-лықтардың әрқайсысы өзiне тән өңiрлердеЧэаз баяғы қал-пында тiршiлiк өткiзiп отыра берген, қарахандар әулетi оларды жергiлiктi басшылар арқылы билеген.

Қарахандар әулетiнiң бастапқы кезеңi жөнiнде Совет Одағындағы зерттеушiлер көбiнесе Бартольдтiң пiкiрiн не-гiзге алады. Олардың айтуынша: «840-жылы қарлық бастау-, шысы, Исфинджапты билеушi Бiлге Қул Қадыр хан қаған атағын  қйбылдап, жоғарғы  өкiметтi -алуға  қақысы барын мәлiмдедi.   Нак  сол  жылы  саманилер   Исфинджапты   ба-ғындырды. Бiлге Қүл Қадыр хан өлгеннен кейiн қағанат-тағы   билiк   ушiн   күресте   оның., екi   баласы   суырылып шықты. Базыр Арслан хан Баласағунды, ал Оғұлшақ Қа­дыр хан Таразды билей бастады./Таразды Саманид Исмаил Ибн   Ахмед  басып  алғаннан  кейiн   (893-жылы)   Огұлшақ аз уакытқа  Қашқарға баруға мәжбүр болса  керек.  Одан 904-жылы    ол    Саманилер    иелiгiне    шабуыл    жасады1. Оғұлшақтың немере iнiсi Сатұқ Боғыра ханды (915—955) Қарахан әулетiнiң негiзiн салушы деп есептейдi^ Исламдi қабылдап,    саманилердiң    қолдауын.   пайдалана    отырып, Сатуқ Боғыра хан Оғұлшаққа қарсы шығып, оны талқан-дады. Сөйтiп Тараз бен Қашқарды бағындырды. 942-жылы ол  Баласағұнды билеушiнi  құлатып,  өзiн  жоғарғы  қаған ~деп жарияладыгҚарахантяемлекетiнiң тарихы осыуақыттан басталды3. Жұңго жылнамаларының осы дәуiрге тән жаз-баларында бұл iрi оқиға женiнде нақтылы дерек кездес-пейдi.

^ Қарахандар әулетiнiң негiзiн қалаған Сатұқ Боғыра хан қайтыс болған соң орнына баласы Мұса отырды. Ол 960 жылы ислам дiнiн қарахан елiнiң мемлекеттiк дiнi деп жариялады. Мұса қайтыс болған соң орнына баласы Эли  Оның еишiсiне тигом  жерлiң орталы-i i->i  Қашқар қаласы болды.  Әлi  Арслан хан жоғары  қаған атағын алып, Тараз бен Баласагунның билеушiсi есептелдi. Сатұқ Боғыра ханның екiншi ұлы Сүлеймен Iлектiң баласы Хасен   Бокыра   хан   Баласағұн   өңiрiн   еншiге   алды,   оиың ортальiгы  Баласағун  қаласында  болды.  Сатуқ  Боғыраның екi   немересi:   Эли   Арслан   мен   Қасен    (һаруң)    Боғыра ханның   ұрпақтары    будан   былайғы    жерле   карахандар әулетiндегi екi улкен жiк болып қалыптасты.

Қарахан билеушiлерi  10-ғасырдың ақырғы он жылын-да    Мауараннахрды   билеген   саманиларға    карсы    соғыс жорығына аттанды. 990-жылы Хасен   (һарун)   Боiъiра хан бастаған қарахан әскерлерi Исфинджапты, 992-жылы сама-нилардың астанасы Бухараны алды. 999-жылы қарахан би­леушiсi   Насыр   Ибн   Эли   Мауараннахрға   қайта   жөрық бастады, 1005-жылы Мауараннахр бiржолата қарахандар-дыц қолына өттi. Бүрынгы саманилар патшалығына қарас-тi,;   жер   мен   елдi   қарахандар   мен   ғазнаулилар   бөлiсiп аллы.   Олардың  арасындағы  бөлiстiң  шекарасы   Амудария болды.

Қарахандар әулетiнiң алғашқы мезгiлiнен бастап мемле-кегтiк жоғарғы билеушiсiнiң қурметтi атағы «Арслан (арс-т;iii) және Богра» (Бура) деп екiге айрылды. Зерттеушiлер-дii;    айтуынша,    Арслан    ханның    атағын    шыгылдардьiк билеушiсi,   ал   Боғра   ханның   атағын   яғма   көсемi   алды. Тегiнде -Арслан  шығылдардың,  ал   Боғра  яғмалардың   кө-семi   болса   керек1.   Әйгiлi  ғалым   Притсактың   айтуынша, Арслан   қарахан   ең   жоғарғы   басты   билеушi   есептелген. Оның  астанасы   Баласағұнда   болған,  ал   Боғыра   қарахан қосшы   билеушi   есептелген,   оның   астанасы   алғашында Таразда,   одан   соң   Қашқар   қаласында   болған.   Арслан Қарахан өлсе, оның орнына Боғыра қарахан отырып, Арслан Қарахан атағын алатын болған1.

Қарахандар әулетiнiң жоғарғы билеушiсi саналған Арс­лан   хан  Сулеймен   (Шафар  Ад-Даула)   1042-жылы  өзiне Қашқар мен Баласағунды алып қалып, басқа қалалар мен аймақтарды   балалары   мен   туыстарына   улестiрген.   Бул жайтты араб тарихшысы Ибн Әл-Асыр былай баяндайды: «Баласағунның және түрiктер елiнiң патшасы Шараф Ад-Даула болды. Бул оларға (аға-iнi, балаларына және басқа өзiне бағынышты туыстарына) қалаларды бөлiп бердi, әзi нiң туысы Арслан тегiнге көптеген түрiк қалаларын бердi. Боғыра ханға Тараз бен Исфинджапты бердi, ағасы- Тока ханға Ферғананы түгелдей бердi. Баласы Эли тегiнге Бұха-раны,, Самарқанды және басқаларын бердi, өзi Қашкар мен Баласағұнды қанағат тұтты»’.

10-ғасырдың ақырында қарақандар әулетi екi топқа жiк-телiп, Эли Арслан ханның ұрпақтары мен Хасен (һарұң) Боғыра ханның ұрпақтары бiрi-бiрiмен қырқысып келген едi. 11-ғасырдың қырқыншы жылдарында бұл одан арман ұлғайып, ақырында Қарахан мемлекетi дербес екi қаған-дыққа — Шығыс қағандығы және Батые қағандығына бө-лiндi. .,

Шығыс қағандықтың территориясы Жетiсу еңiрi мен Қашқар, Хотан аймақтарын және Ферғананың бiр ба-легiн қамтыды. Оның жерiнiң шығыс солтүстiк шекарасы Күшардың оңтүстiгiне жеттi.

Шығыс қағандықтың астанасы Шу езенi бойындағы Ба-ласағұн қаласының қасындағы Құзордада болды. Боғыра хандығының саяси орталығы Қашқар қаласында едi.

Батые қағандықтың территориясы Мауараннхрды және Ферғананың батыс белегiн қамтыды. Олардың астанасы алғашында Үзкент, одан соң Самарқант қаласы болды.

Қарахан мемлекетi дербес екi иелiкке айрылғаннан кейiн де олардың арасындағы талас-тартыс толастамады, қиян-кескi қан төгiс .соғыстар , туып тұрды. Әрбiр иелiктi билеген ақсүйектер арасында да таққа таласқан ырың-жырың үдей бердi. Мұның өзi Қарахан мемлекетiн мейлiн-ше құлдыратты. Осы алауыздықтарды пайдаланған Селжұқ сұлтандары Қараханды өзiне тәуелдi етуге ұмтылды.

Қарахандар әулетiнiң өқiмет билiгi ұшiн күрескен iшкi тартыс өте-мөте Шығыс қағандықта шиеленiсе түстi. 1056-жылы Яған тегiн Мұхаммед Боғыра хан өзiнiң ағасы Арслан ханның иелiгiне шабуыл жасап, оны кұйреттi, бiрақ ұзамай өзi де қаскөйлiкке тап болып, у берiп өлтiрiлдi. Бү-дан соң үкiмет билiгi Боғыра ханың баласы Ибраһимнiң қо-лына өттi; Ол да ұзақ дәурен сүре алмады, Барыс Ханды билеген Инал тегiнге қарсы соғыста қаза тапты. Бұл оқиiа-дан кейiн Қадырхан Жүсiптiң балалары: Тоғұрыл хан мен Боғыра хан һарұн Шығыс қағандықты он бес жыл (1059—1074) биледi. Олардың тұсында Ферғана өңiрi Шығыс қағандыққа бiрiктiрiлдi, ал екi қағандықтың шекара-сы Сырдария өзенiнiң бойымен өттi2.

Боғыра хан һарұнның (1074—1102) қолына көштi, ол Бала-сағұнды, Қашқар мен Хотанды биледi.

Осы кезде мейлiнше кушейген Селжұқ мемлекетi қара-хандарға    хауiп    төндiрдi.    Селжұк   сұлтаны    Мәлiк-шах (1072—1092)   жер   қайыскан   әскерiн   бастап   1089-жылы қарахандар мемлекетiнiң батыс қағандығының территория-сына шапқыншылық жасап, қағандықтың астанасы Самар­қант   қаласын   жаулап   алды,   одан   соң    Үркент   кала-сына   келдi.   Оларды   тойтаруға   шарасыз   қалған   Боғыра хан   өзiн   Мәлiк   шахқа   тәуелдi   бодан   деп   мойындауга мажбур  болды.  Сөйтiп,   Қарахан   мемлекетi  Селжуқ  сул-тандарына тәуелдi болды. Бiрақ Селжуқ султандары Қара­хан елiн тiкелей меңгерген жоқ, тек қараханилар әулетi му-шелерiнен өздерiне қолайлы хандарды тағайындаумен сана шектелдi. Нақ осы кезде Тоғұрыл Қашкар қаласын қоршап, Богыра хан һарунды тутқынга алды, бiрақ Атбашты иеле-нушi Яқұптың арага тусуi арқасында һарун тутқыннан боса-тылды.   Мәлiк   Шах   Яқұппен   келiсiм   жасап,   Ұзкенттен кеттi.

1102-жылы Боғырахан һарұн қайтыс болды, одан соң Тараз бен Баласағұнды билеген Қадырхан Жебiрәил Сел­жуқ сұлтанының Орта Азияға жургiзген устемдiгiне қарсы аттанып, Мауараннахрды қайтарып алды, онан соң Селжук султандарының иелiгiне қарай жорыққа шықты, бiрақ Тер­мез тубiндегi шайқаста жеңiлiске ұшырап, тұтқынга тусiп жазаланды^Бұдан  кейiн,  Селжұқ сұлтаны  Санжар  Иб-раһим қараханилар әулетiнен Тапғаш ханның шөбересi Арс­лан ханды  (1102—1130)   Мауараннахрдың билеушiсi етiп тагайындады.  Арслан  хан тәуелсiз  саясат жургiзуге  ұм­тылды, өзiнiң баласын көмекшi билеушi етiп тағайындады, бiрақ буған қарсы болған феодал-шонжарлар қастандық жа­сап,  Насырды  өлтiрдi.  Ендi  Арслан хан  көмекке  Санжар сұлтанды   шақырды.   Санжар   султан   әскерiмен   Мауар-аннахрға басып кiрiп, 1130-жылы қараханилардып орталы­ғы Самарқант қаласын басып алды. Бұл кезде Боғыра хан ауыр науқас устiнде едi. Ұзамай Балқыда қайтыс болды. 12-ғасырдың басында Иелұй Дашы бастаған кйд^н (қа-рақытай) әскерлерi қараханилар әулетiнiң шығыс иелiгiндегi өңiрдi   өзiне   бағындырды.   Сөйтiп   12-ғасырдың   алғашқы жартысында қараханилар әулетi мемлекет ретiнде өмiр су-руде н   қалып,   ыдырады.

Қарахандар әулетi Орта Азия өңiрiндеғi iрi феодалдык. мемлекет болды, қарахандардың ең жоғары билеушiсi хақан деп аталды. Қарахандар әулетi өздерiн «тәбғач>> хан деп атаған. Тәбғач Жұңго деғен сөз, қарахан елi-нiң хандары «Арслан хан» және ‘«Боғыра хан» деп атал­ды. Қарахандар қоластындағы ұлестiк жерлердi билеуiмi iлек хандар қағанның жер-жердегi өкiл әкiмдерi едi. Бұлар қағанның туыстары болатын. Жоғары лауазымдардың бiр турi теғiн (Арслан тегiн, Боғыра тегiн) деп атаЛ/ш. Бұлардын тыс, ұга, еркiн (Кул еркiн), сағұн (кун сағұн) атағын алған билеушiлер болды.

Хан сарайында (қаршыларда) ханға ең жақын адам уәзiрлер едi. Бүқiл елдiң әскери, әкiмшiлiқ және шаруашы-лық жұмыстарын басқаратын лауазым иелерi бұғұрұш, абғұ, түксин сияқты ұш жүйеге жiктелдi. Хан сарайындағы тапұқшылардың (мәнсаптылардьiң) белгiлi штаты болды. Мұндай мәнсаптар: субаш (әскери қолбасы), бек^ұлұғха-жип (бас кеңесшi), ялауач (елшiсi), батыкчы (хатщы)’, қабих баш (сарай күзетiнiң бастыгы), хорұқчьГЧесiк қорушы), ағчы (қазынашы), аспаз, тағы баСқалар болды. Қарахан мемлеқетiнде қалалар мен қыстақтарда мехтарлар, әкiмдер, райыстар болды. Пошташылардың бастығы — саһип-барида, алым-салық жинаушы бастықтар мұстауфа деп iлды./

Көшпелi және жартылай көшпелi мал шаруашылығы-‘ мен айналысқан аймақтарды басқару жуйесi отырықшы, қалалы орындардан өзгешелеу болды. Бұл аймақтардаi ы халықтар ру-тайпа бастықтары арқылы басқарылды,^олар көбiнесе ел басшылары арқылы бектер мен хандарға бағын-дырылып отырды.

Қарахандар дәуiрiнде егiншiлiк, мал шаруашылығы, қол-өнер және сауда гулденiп, елдiң экономикасы мейлiнше дамыды. Бұрынғы қалалар көркейiп, жаңа қалалар жа-рыққа шықты. Қала мәдениетi өркен жайды. Сол заман-ның авторлары Тараз қаласын (саудагерлер қаласы), Исфинджапты «бүкiл дүние жұзi саудагерлерi үшiн қен бу-лағы»2 деп мадақтады. Сауданың өркендеуiне байланысты ақша айналымы дами тұстi. Тiптi жеке қалалардың өз ақ-шалары болды. Арыс өзенiнiң орта саласынан табылған

қараханилар заманының бiр құлаған қаласының көмбесiнен Алмалықтың, Тараздың, Отырардың, Самарканнын, Магия-iiың, Бұхараның, Қоженттiң, Шаштын (Ташкенттiн), Қгiнi-iчардың жәпе басқа қалалардыц құйкан ақшалары табылған. 10—12-ғасырларда Қарахан мемлекетiнде сәулет онерi дамып, тамаша табыстарға жетiстi. Жетiсу аңiрi мен Сырда-рия алқабында  сақталған  Айша   Бибi  кумбезi,  Аяккамыр. Алашахан  кумбезi,  Талас   қаласындағы   (қазiрғi   Жамоыл қаласындағы)   Әулие ата  Қарахан мазары,  Бабаша Хатұн кумбезi, Сырлытам, Талас өзенiндеғi Тас көпiр, Тараз мон-шасындағы   су   құбыры   және   олардағы   сан   алуан   ою-өрнек,     нақыштар     Қарахан    дәуiрiндеғi     өнердiң     өзык улгiлерi саналады.

‘Қараханилар дәуiрiнде ғылым, мәдениет мейлiнше гул­денiп жоғарғы өреге көтерiлдi. Бұл мәдениеттiң батыс ие-лiктегi басты орталығы Самарқан қаласы мен Бұхара қаласы болды. Бұл екi қала бұдан бұрын ислам мәдениетiнiң өр-бiген орындарының бiрi болып келген едi. iШығыс иелiк-теғi негiзғi мәдениет орталығы Қашқар мен Баласағұн қа­ласы болды. Қашқар қаласы ерте кезде будда, манихай мәдениетiнiң орталығы болған едi. Қараханилар заманында ислам мәдениетiнiң бесiгiне айналды.

? Қарахандар дәуiрiнде, Орта Азияда жасаушы туркi тiл-дес халықтардың мәдениетi марқаланып, дами тустi. Бу:i дәуiрде әлемге әйгiлi «Диуан луғат ат-турiк>> «Туркi тiл-дерi сөздiғi» және «Құтадғу бiлiк» (Қутты бiлiк) сияқты iиоқтығы биiк шығармалар жарыққа шықты.

«Диуан лұғат ат-түрiк» еңбегi 1072—1072-жылдары жа-зылған. Оның авторы — Махмут Қашқари. «Диуан»— арао-тiлiнде жазылған уш томдық iрi шығарма. Мунда печенег, қыпшақ, оғыз, иемак, башқұрт, басмыл, қай,  япгу.  татар, қырғыз, шығыл, тохси, яғма, ығырақ, шарук. шiмiл, уiiғыр, тацғұт, қытай, табғаш, арғұ, болғар, суар сияқты жиырма үш тайпаның тiлi туралы тамаша дерек берiлғен. Ол туркi тiлдерiнiң түңғыш реткi толық создiгi, сондай-ақ туркi тiлдес халықтардың тарихы, этнографиясы, тiлi. фольклоры, тур-мыс-тiршiлiк салты, жағырафиялық жағдайы, саясаты. ша­руашылығы -мен  мәдениетi  жайындағы  сан-сапалы  бiлiм-дердi   қамтыған   ғылым   шежiресi — энциклопедиясы   едi. Шу  езенi  бойындағы   Баласағұн  қаласында  туып   өс-кен  Жусiп Баласағұни   1069-жылы жазған  «Құтты бiлiк» дастаны  сексен  бес   тарау,  алты   мың   бес   жүз   жиырма бәйiт, оның сыртында 124 бәйiт қосымшасы бар, бул әдет-тегi өсиеттiқ цастанемес, саясат пен заң, этика мен мораль  қатарлы сан-салалы бiлiмдердi қамтыған терең философия -лық шығарма. «Құтадғу бiлiк» дастаны мазмұны бай, тiлi көркем, дүниежүзiлiк әдебиеттегi тамаша ескерткiштердiн бiрi, сондай-ақ қараханилар заманында гүлденген көне мә-дениет куәлiп болып есептелiнедi.

Тарихта 200 жылдай өмiр сүрген қараханилар мем-лекетi территоригясының бiр қанаты қазақ халқы қо-ныстанған жердiң ұлан-байтақ өңiрiн қамтыды, бұл дәуiрде қазақтар қараханилар мемлекетiнiң құрамындағы халық-тардың бiрi болды. Бұл қазақ халқының саяси, шаруа-шылық және мәдени өмiрiне, дiни нанымына және этникалық бiрiгуiне терең ықпал жасады, қазақ халқының I құралуына елеулi рөл атқарды.