Көркем мəтін — өзара ішкі байланыстары мол көпқабатты құбылыс. Əдеби шығармада сюжет оқиғалардың тізбегінен, яғни уақыт-кеңістік қатынасындағы кейіпкерлерінің өмірінен, бір-бірімен алмасып отыратын əрекет-жағдайлардан тұратыны белгілі. «Адамзат тарихының əр түрлі кезеңдерінде əдеби мəтіннің жиі-жиі гуманитарлық ойлаудың өзегіне айналып отырғаны, қоғамдық пікірге əрқилы қозғау салғаны мəлім, сондықтан əрбір гуманитарлық ғылымның əдебиетпен байланысы жөнінде зерттеулер көп, əлі де жалғаса бермек. Əдебиет ең алдымен сөз өнері болғандықтан, дара ғылыми бағыт ретінде өнертанудың əдеби мəтінге деген қызығушылығы түсінікті. Тілтанудың да əдеби мəтінді өз зерттеулерінің негізгі нысаны етуі заңды. Түйіп айтсақ, көркем мəтінді жүйелі қарастыруға деген ықылас мынадай төрт ірі ғылыми салаға тиесілі екен: əдебиеттану, лингвистика, өнер семиотикасы, аударматану. Бұл салалардың өзі іштей арнайы мəтінтанушылық мақсаты бар ірілі-ұсақты бағыттарға бөлінеді». Сонымен бірге қазіргі кезде мəтінтануда салааралық пəндер де жедел дамып келеді, оларды көркем мəтіннің мазмұндық, прагматикалық, пішіндік жақтары қызықтыруда» [1; 51].

«Мəтіндегі автор» мəселесі ХХ ғасырдың екінші жартысында постмодернистердің жан-жақты зерттеу нысанына айналды. Олар көркем мəтіндегі автор бейнесін əдеби туындының көптеген мағыналық деңгейлерінен іздей бастады. Тіпті қаламгердің физиологиясы мен психологиясының да əсерін анықтауға тырысты. Американдық ғалым Л.Фидлер осы ыңғайда ерекше белсенділігімен танылды. Оның ойынша, жазушы əдеби персонаждар психологиясы арқылы өз үрейі мен қорқыныштарын бейнелейді. Сонымен қатар автордың көпке белгісіз жасырын портреті де əр түрлі образда көрінеді екен. Ғалымның пікірінше, көптеген американ жазушылары сол қоғам үшін ең қауіпті қорқыныш — жолы болмағандарды суреттеу арқылы өзінің де сол қатарға қосылмаудан үрейленетінін көрсетеді екен. Ал «good bad boy» сияқты əдеби бейнелер арқылы Американың басты құндылықтары жария етіледі. Нақ осындай «жақсы жаман жігіттер» мемлекеттің өркендеуіне ықпал еткені тарихтан белгілі, суреткерлер қоғамдық пікірге өз қолдауын осылайша көрсеткен екен.

Зерттеушілер автор мен персонаж арасындағы басқа да жағдайларға назар аударған. Автордың екіге жарылуы, қаққа бөлінуі, қосамжарлығы да байқалатын шығармалар бар. Флобердің аса күрделі авторлық «мені» «Қара мен қызыл» романында бірнеше кейіпкерге айналғанын əдебиетшілер айтқан. Ағайынды Карамазовтардың психологиялық бітімінің Ф.Достоевскийдің əр түрлі мінез-құлықтарына ішінара ұқсас екендігі туралы пікір айтқандар баршылық. Мұндай көзқарастардың олқы тұстары жетерлік. Л.Толстойды «Соғыс пен бейбітшіліктің», М.Əуезовті «Абай жолының» қанша кейіпкерінен іздеуге болар екен. Мұндай кейіпкер саны көбейген сайын автор бейнесінің де көмескілене бастайтынын ұмытуға болмас.

Түйіп айтқанда, «мəтіндегі автор» мəселесі нақтылықтан гөрі көркем функцияға жақындау. Мəтіндегі сөз иесін оқырманның белгілі бір кейіпкерге ұқсатуға тырысатыны жиі кездеседі. «Автор образын» іздеудің осындай талпыныстары көбінесе жазушыға тəн делінетін «баяндауға» сүйеніп жасалатыны белгілі. Автор баяндауды ауызша əңгіме, толғаныс, монолог, мінəжат түрінде ұйымдастыруы мүмкін, кейде оның өзі ауызекі баяндауды тыңдаушы да бола алады. Автор мəтінде мемуарлық жазбалардың, күнделіктің, хат-хабардың иесі ретінде де қабылдануы оқырманға ол туралы əр түрлі ақпарат береді. Орыс ғалымы В.А.Кухаренко осындай шартты белгілерді негіз ете отырып, мəтіндерді жүйелеудің өзіндік үлгісін ұсынған. Ол автордың мəтіндегі əңгімелеу «сөйлеу» түрлерінің əдеби мазмұн мен пішінге əсер ететінін айта келіп, сөйлеу мен баяндаудың айырмашылықтарына тоқталған. Мəтіннің үздік-создық орналасуы оны ауызша əңгімеге ұқсатуы мүмкін. Өзінің шығармаларын ауызша айтып, кейін жазбаша баяндап бергендер аз емес қой. М.Əуезовтің «Абай жолы» эпопеясының соңғы кітаптарының дүниеге осылай келгендігін автордың өзі де, куəгерлер де айтқаны белгілі. Ғалым баяндаудың сөйлеуге жақын түрін коды бар, ал баяндалуы əдеби нормаға тəн жазба мемуарларға ұқсас мəтіндерді — коды жоқ деп ажыратқан (Кухаренко, 1988). Бірақ шартты белгілерге сүйенген мұндай жүйелеудің кемшіліктері бар, оны кез келген мəтінге қолдануға болмайтыны көзі қарақты əдебиетшіге бірден көрінеді. «Ауызша айтылым» мен «жазбаша айтылым» деген ұғымдардың төңірегінде талас жетерлік. Оған қоса бұл жүйелеу негізінен прозалық туындыларға жарайтындай, ал Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері–Ақтоты», Т.Ахтановтың «Ант», Ə.Кекілбаевтің «Аңыздың ақыры» шығармаларыны мəтінін талдауға, мұны қолдануға келмейтіні түсінікті шығар. Нарративтік поэзияға жататын көптеген қазақ поэмаларын да бұл жүйелеуге сыйдыру қиын шығар. Аталған белгілердің типологиялық қабілет-қарымы да шектеулі екендігіне сөз жоқ. Поэзиялық толғаныс түріндегі шығармаларды, ұлттық толғауларды «сөйлеудің» қай түріне жатқызамыз деген сұраққа жауап беру оңай емес, оларды кодталмаған мəтін деп айтуға кімнің аузы бара қояр екен.

Əрине, ауызша баяндау мен жазбаша баяндаудың тілдік, поэтикалық айырмашылықтары бар, бірақ оларды мəтінді жүйелеуге негіз етіп алу үшін əлі де болса зерттей түсу керек екендігіне назар аударғанды дұрыс көрдік. Демек, «мəтіндегі автор» арқылы əдеби туындыларды жүйелеу көбінесе шартты формалық белгілер мен құбылыстарға сүйенетіні белгілі болып отыр. Асылы — оны мазмұн тұрғысынан жіктеген дұрыс шығар. Мүмкін баяндаушының тұлғалық ерекше қасиеттері мен персонаждардың адами əлеуеттерінің де баяндауға өзінше əсер ететінін ескеру керек шығар? Сөйлеу мəнері, айту үлгісі, хабарлау барысы сөз иесінің талант-талғамынан, білім-білігінен ғана ақпарат беріп қоймай, оның тыңдаушы мен оқырманға қатысының шама-шарқын білдіретін болар. Автордың ерен мінезі, ерекше сүйкімі, шырқау шабыты, тегеуірінді пəрмені де мəтінде өзгеше көрінетінін əркім-ақ айтып жүр. Рас та болар. Дегенмен бұлардың субъективтік сипаты басым, ал мəтін сапасын анықтауда объективтік қасиеттерге көбірек иек артуды зерттеушілердің дені қолдайды. Айналып келгенде мəтіндегі тіл мен айтылым сапасы жазушының өзіне тікелей тəуелді екендігін жоққа шығара алмайсыз. Мысалы, «тəтті» сөзі мен «у» сөздері белгілі бір тілдік нормаларға сəйкес қолданылып жүр. «У» деген ұғымға «ащы» деген сөз семантикалық өріс болып, «у» — ащы» деген нормативтік мағына туғызады. Ал М.Жұмабаев өз өлеңінде «тəтті у» деген тіркесті қолданған, яғни бір қарағанда «норма» бұзылғандай, бұл жағдайда Мағжанның махаббат азабы сияқты үлкен құбылысты бір тіркеске сыйғызған ақындық поэтикалық табысын, айқын дауысын, суреткерлік тапқырлығын қалай бағалау керек? Мəтіндегі «тілдік норма мен одан ауытқуды» автор тұлғасының даралығымен, оның оқшаулығымен тікелей байланыстыра салу да сыңаржақтыққа ұрындыруы əбден мүмкін. Өйткені «сезімталдық» пен «салғырттық», «ой қисындылығы» мен «жүйесіздік», «ұстамдылық» пен «құштарлық» сияқты дихотомиялық ұғымдар да «мəтіндегі автор» бейнесін өзінше сипаттайтыны түсінікті. Бұлардың мəтінде əрқилы көрінетіні көп нəрсеге байланысты, дегенмен араласа жүретін кездері көп. Мəтіннің экспрессивтік əлеуетінің шамасын айқындауға деген ұмтылыс ғылымды көптен бері толғандырып келген, əлі де оған деген қызығушылық жетерлік. Ч.Осгуд пен оның жақтастары «лексикалық бірліктердің семантикалық дифференциалы» деген өлшем арқылы мəтіннің «қызуын» анықтауды ұсынған болатын. Оқырманның жан-жүрегін қобалжыту, уылжыған уыз сезімге бөлеу, құйқылжыған құбылма сезімге еліту, желкілдек қуаныштың шашуы мен зіркілдек өкпенің ашуын тізбелеу автор қолында, осылар арқылы ол айтылымның эмоционалдық қуатына əсер етеді. Көркем шығарманы талдау барысында «эмоция» сияқты психологиялық терминдерді қолдану бар уақытта орынды бола бермес. «Ішкі сезім» (Мағжан) авторға да, оқырманға да тəн болса, «сезімтал адам» мен

«сезімге толы сөз» əрқалай ұғымдар, əрі олардың мəні нақты емес, ендеше мағынасы тұрақты, семантикалық сипаты айқын «эмотивтік» деген қалыптасқан терминді қолданған жөн болар. Өйткені «эмоционалдық» мəтіндегі авторлық эмоцияның көрсеткіші ұғымына жақын болса, «эмотивтікті» — оқырман бойында эмоция тудырушы түсінік деген мағынасында қолдану орын алған. «Эмотивтік» терминін алғашқы болып ғылыми айналымға енгізген А.Ричардс (1924) болатын. Бейнеленіп отырған құбылыстарға оқырманның сезімі мен ықыласын оятуға арналған көркем мəтіннің осындай қасиетін ғалым негізінен поэтикалық тіл құдіретімен байланыстырады. Мұны ғылыми мəтіндегі референциямен (нақты деректерге жүгіну) шатастыруға болмайтынын ескере келіп, А.Ричардс номинацияға (аталуына) да мəн бергенді құптайды. Аталмыш көзқарас ХХ ғасырдың басында Р.Якобсон айтқан белгілі идеяға жақын. Коммуникацияның лингвистикалық теориясын жасау барысында ол да «эмотивтік» деген сөзді қолданған еді, бірақ бұл түсінікті ол айтушының айтылып тұрған ойға деген қатынасының көрінісі деген болатын. Ғалымның тілтанудағы ізбасарлары оны кейінірек «эмоциялық» деген атауға ауыстырды. Жалпы, бұл терминдердің мағынасы екі түрлі болғандықтан, оларды ауыстырмай, əрқайсысын қажетіне қарай орнымен жұмсау керек. Себебі эмоциясы көп, эмотивтігі кем шығармалар бар, керісінше ұйымдастырылған мəтіндер де кездеседі.

Көркем мəтіннің құрылымы түрлі компоненттерден тұрады. Олар көркем туынды тілінің эстетикалық заңдылықтарына бағынып, көркемдік-тілдік жүйе құрап, шығарманы жинақыландырады. Шығармадағы баяндаушы — автор бола отырып, ол суреттеліп отырған мəселеге өзіндік көзқарасын білдіреді. Яғни, автор туындыдағы оқиғадан оқиғаны тудырып, соған жетелеп, кейіпкерлерін сөйлетіп отырады. Шығармаға өзек болатын өмір құбылыстарын сұрыптап алып, оған идеялық бағыт беріп, бейнелі күш дарытатын, бір сөзбен айтқанда, шығарманың идеялық мазмұнын қалыптастыратын жазушының өз бейнесі — автор бейнесі деп аталады. Автор бейнесі шығарманың тілінен, оқиғаның жүйесінен, баяндау стилінен танылады.

Автор бейнесі қай кезең əдебиетінде де барша қырынан көрініс беріп отырған. Мəселен, XIX ғасырда автор бейнесі, бір жағынан, баяндаушы бейнесін объективтендіруге бағыт ұстанса, екінші жағынан, керісінше, субъективтендіруге бет бұрды. Алғашқысында (натуралистік бағыт) оқиға автордың қатысуынсыз, өздігінен болып жатқандай беріледі, сондықтан романда диалог үстемдік құрады. Соңғысында (психологиялық бағыт) кейіпкердің ішкі ой-толғаныстарын беру алдыңғы кезекке шығатындықтан, ортақ төл сөз формалары пайда болды.

Туынды сюжетін құрайтын оқиғалардың өзара қатынасы түрліше болады. Кей жағдайда оқиғаның біреуі алдыңғы кезекке шығып, бір əрекеттің желісінде өрбиді. Бұл жағдайдан басқа шығарманың оқиғалары бір-бірімен тең түрде дамып, өзінің басталуы мен аяқталуын дербес сақтайтын сюжеттер де болады. Бұл туралы əдебиет зерттеушісі В.Хализев: «Туындының басталуы мен аяқталуы — эпизодтық фабулалар. Мұнда оқиғалар өзара себеп-салдарлы байланыста болмайды. Олар тек бір-бірімен уақыт жағынан ғана байланыста», — деген пікір білдіреді [2; 253].

Көркем мəтінде берілген үлкенді-кішілі əрекеттердің бірлігі сюжет, идея, кейіпкерлер арқылы қабысады. Автордың толғамы əр түрлі ситуация ішінде шектеусіз көрініп отырады да, шығармадағы оқиғалар уақыттан тыс, кешенді де сипат алады.

Көркем шығармада баяндаушы немесе əңгімешінің орны ерекше. Олардың ерекшелігі оқиғаны жеткізулерінен айқындалады. Біреуі оқиғаны үшінші жақтан баяндаса, екіншісі оқиғаның қатысушысы ретінде көрінеді. Зерттеуші В.Хализев: «Оқиғаны өз атынан тікелей баяндайтын адамды əңгімеші деу керек», — дейді [2; 258]. Үшінші жақтан баяндайтын адам өзін бəрін білетін автор ретінде немесе белгісіз, жасырын əңгімеші ретінде көрсетуі мүмкін. Бірінші жақтағы баяншы тікелей автор да, нақты əңгімеші де, шартты түрдегі баяншы да болуы мүмкін. Осы жағдайдың əрқайсысында олар əр түрлі мүмкіндіктерімен ерекшеленеді. Енді бір жағдайда мəтіннің авторы өзінің нақты позициясын əр түрлі: өзі арқылы, жасырын автор түрінде, аты аталмаған басқа кейіпкерлер атынан да беруі мүмкін.

Баяншы оқырманға кейіпкердің əрекеттері туралы баяндап, оның өту уақытын белгілеп, кейіпкердің бейнесін, ортасын суреттеп, оның ішкі дүниесін ашады. Бұл кезде ол бəрінен тысқары тұрады. Баяншының міндеті бір мезгілде өзі бейнелеп отырған шектеулі кеңістікте көріне отырып, оның оқырмандарына да арналады. Яғни автордың бейнелеп отырған кеңістігінің сыртына да шығып кетеді. Бұған кейіпкердің өткен оқиғаларды еске алуы немесе болашақты елестетуін жатқызуға болады. Сонда баяншы белгілі бір адам бейнесі емес, ол қызмет, функция деген жөн. Баяншының автордан өзгешелігі, ол суреттелетін уақыт пен кеңістіктен тыс тұрады. Сондықтан ол алдыңғы кезекке тез өте алады немесе кейін орала алады. Сол сияқты оқиғаның алдындағы мəселені немесе оның нəтижесін біліп отырады. Алайда оның мүмкіндігі көркемдік бүтіндіктің шектеулігіне байланысты. Баяншыға қарағанда əңгімешінің ерекшелігі автор мен оқырманның ойластырған əлемінің шекарасында емес, бейнеленетін шындықтың бүтіндей ішінде болады. Барлық негізгі мəселелер «өзі əңгімелейтін оқиға» бұл жағдайда бейнелеудің негізіне, ойдан шығарылған шынайылықтың айғағына айналады.

Əңгімешінің бейнесі — характер, немесе «тілдік тұлға» [3], — субъектіні бейнелейтін негізгі айырма, яғни əңгімеші — бейнелеудің субъектісі. Ол жеткілікті түрде объективтеніп, белгілі бір əлеуметтік-мəдени жəне тілдік ортамен байланысты болады да, көркем шығармадағы басқа да кейіпкерлерді бейнелейді. Баяншы, керісінше, өзінің қызметі жағынан автор-тудырушыға жақын. Осымен бір мезгілде кейіпкермен салыстырғанда ол неғұрлым бейтарап тілдік ақпараттарды жеткізуші. Кейіпкер неғұрлым авторға жақын болған сайын, олардың тілдік айырмасы аз болады. Баяншының дəнекерлік қызметі оқырманға өткен оқиғалар мен əрекеттер жайлы жеткілікі де сенімді мағлұмат беруге көмектеседі. Əңгімешінің дəнекерлік қызметі бейнеленіп отырған əлемнің ішіне кіруге, оған кейіпкердің көзімен қарауға мүмкіндік береді. Біріншісі белгілі бір сыртқы көзқарастармен байланысты. Ал, оқырмандарды оқиғамен тікелей таныстыратын шығармаларда (мəселен, күнделік, хат, монолог) баяншылар болмайды. Сонымен кең түрде алғанда баяндау — баяндаушы, əңгімеші, автор бейнесінің сөйлесулерінің жиынтығы бола отырып, бейнеленіп отырған əлем мен оқырмандардың арасындағы дəнекерлік қызмет деген сөз. Яғни, баяндау кең түрдегі мағынаға ие болады. Ол суреттеу, ой толғау, тікелей жəне жанама түрде көрінетін тілдік құрылым ретінде көркем шығармада барынша кең қолданылады.

Баяндау тікелей мағынасында ақпаратты жеткізу қызметін атқарады. Бұл кезде берілетін ақпарат бейнелі, көркем түрде жетеді де, оған суреттеу, бейнелеу, портрет, пейзаж, хабарлау кіреді. Суреттеу кезінде баяншы оқиғаны, оның өту орнын, кеңістігін сипаттап, қосымша ақпарат, мəліметтер береді. Бейнелеу негізінен көркемдеу тұрғысында, яғни, оқиғаның өтетін орнының жекелеген, ерекше көріністерін суреттеп, ажарлай түседі. Сөйтіп, оқырманға əсерлілігін күшейтеді.

Көркем шығармаларда басым орында баяндау алады, яғни автор өз сөзімен оқиғаны баяндап береді. Ол қатысушылардың тартыстарының нақты себебін ашып кейде екі суреттеудің арасына дəнекер болады, қиюластырады, кейде көрсетейін деген өмір құбылысына бағыт сілтейді. «Көркем шығарманың құрылысын талдағанда, мақсат тек байланысын, дəлелдеуін, шарықтау шегін немесе кейіпкерлердің жасалу жолдарын, пейзаж, баяндауларын танып, білу ғана емес, шығарманың бүтін дүние ретіндегі тұтастығын, оны баяндаудағы автордың шеберлігін де білу керек» [1; 43].

Көркем шығарманы оқығанда барлығы бірыңғай емес, əр алуан əдіс, əр түрлі жолдармен құрылады. Көрсетейін деген өмір құбылыстарын қалай суреттемек, композициясын қалай қиыстырмақ, қайткенде ол тартымды, қызықты болады, міне, осыларға байланысты мəселелер алдыңғы кезекте тұрады. Жазушы шығармасында бір оқиғаны, оған қатысушы адамдарды жəне олардың айналасын көрсете отырып, көбінесе осылардың барлығын өзі қалай көрді, білді, оны ашып айтпайды. Шығарманың композициясында баяншының рөлі үлкен. Оның маңызы мынадан көрінеді:

а) адамға, оқиғаға белгілі бір көзқарасы;

ə) айтылған оқиғаның тəртібі жəне оның характері;

б) оқиға жайындағы пікірмен байланысты түсіндірменің характері; в) оқиғаны аңыздаудың характері [4].

Кез келген əдеби туындыда біз шынайы өмірден алынған ақиқатты сезінеміз. Əрине, ол болмысты сол күйінде суреттемейді. Əдебиет өмірдің шындығын, оқиғалар мен əрекеттерді, құбылыстарды өзгеріссіз емес, жинақтай, көркемдей суреттейді. Яғни əдебиеттегі өмір дегеніміз — өмірдің бейнесі. Қандай көлемді шығарманың өзі өмірдің барлық қырын қамти алмайды, яғни уақыт, кеңістік, əрекет жағынан шектеулі аяда қалады. Сонымен, тұтастай алғанда, əдеби шығарма — үнемі қозғалыс үстінде болатын адам өмірінің қандай да бір шектеулі ортадағы көркем бейнесі. Əдеби шығарма сонымен бірге — нақты ұғым. Себебі біз оны қолымызға алып оқимыз, көзбен көреміз. Олай болса, бір əдеби шығарма басқа өнер туындысының өмірге келуіне де ықпал етеді. Сонда, біріншіден, əдеби шығарма өмірдің бейнесі; екіншіден, ақиқат өмірдегі нақты зат болып табылады.

Əдеби шығарманың өмірден орнын табу үшін қаламгердің оны жазып шығуы жеткіліксіз, сонымен бірге оны оқырман қабылдауы керек. Яғни қаламгер өз шығармасында оқырманның көкейіндегі мəселені тереңнен қозғап, əдеби шығармада бейнеленген өмірді əр оқырман өз өміріндей жақын қабылдап, «əдебиеттегі өмірге» жан-тəнімен араласып кететіндей, сана-сезіміне əсер ете алуы керек. Бұл мəселелер мазмұн мен пішіннің бірлігінен келіп жүзеге асады. Мазмұн — ақиқат өмірді танып-білу мен сараптаудан, бейнелеуден туатын тұтастық. Бұлар өзімен-өзі жеке-дара қалып қоймайды. Олар əдеби шығармада бейнеленген оқиғалардың, іс-əрекеттердің, сезім-күйлердің өне бойында көрініс тауып отырады. Туындыдағы қандай да бір бөлшектің тек көркем сөз арқылы ғана өмір сүретіні белгілі.

Əдебиеттер тізімі

1. Есембеков Т. Əдеби талдауға кіріспе. — Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1991. — 78 б.

2. Хализев В. Теория литературы. — М.: Высш. шк., 2005. — 404 с.

3. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. — М.: Худож. лит., 1975. — С.

4. Бабенко Л.Г. Филологический анализ текста. Основы теории, принципы и аспекты анализа. — М.: Академпроект,— С. 248.