Қазіргі кезде жаһандану мəселесіне ерекше назар аударылуда. Əлеуметтік-гуманитарлық білім жаһандану үрдісінің жағымды жəне жағымсыз жақтарын зерделеп, методологиялық жəне танымдық, аксиологиялық тұрғыдан ой қорытуда. Жаһандану үрдісінің экономикалық, саяси, əлеуметтік, ақпараттық, мəдени астарлары терең зерделенуде. Бұндай қарқынды жəне жүйелі зерттеулер əсіресе ХХІ ғасырда кеңінен етек алып отырғанын атап өткен жөн.

Жаһандану, кейбір ғалымдардың айтуынша, əлемдік сипатта дамып, бүкіл адамзат қоғамында түбегейлі бұрын-сонды болмаған өзгерістер мен жаңғырулар əкелуде. Жаһанданудың басты типтік жəне сапалық көрсеткіштеріне транстерриториялық сипаттағы экономикалық-шаруашылық, сауда- қаражаттық, мəдени, ақпараттық байланыстармен өзара əрекеттердің интенсивті түрде дамуын, қаржы-экономикалық нарығының пайда болуы мен тауар, капитал, жұмыс  күшінің интернационалдық сипат алуын, трансұлттық корпорациялардың пайда болуын жатқызуда.

Сонымен қатар қазіргі қоғамдық даму тенденциясына сай келетін белгілі бір сипаттағы идеологиялық ұстаным, нарықтық экономика, демократиялық сипаттағы əлеуметтік-саяси жүйе, дүниетанымдық плюрализм, конституциялық тұрғыда бекітілген адам құқын қамтамасыз ететін институциялық тетіктер, мемлекетаралық жəне мемлекеттен жоғары тұратын саяси жəне құқықтық институттар құруды жаһандану үдірісінің басты көрсеткіштері ретінде қарастыруда [1].

Жаһанданудың экономикалық, саяси көрсеткіштерімен қатар, мəдени көрсеткіштеріне де ерекше назар аударылуда. Кейбір ғалымдардың пікірінше, жаһанданудың мəдени бөлімі жоғарыда аталған көрсеткіштердің негізгісі жəне «локомотиві», басқа салаларды анықтаушы күш ретінде танылуда. Ю.М.Лотман бойынша, «мəдениет — биосфера тəрізді құрлымдықтың генераторы, осынсымен ол адамдар айналасында əлеуметтік саланы құрайды, өмір сүруге жағдай туғызады, бірақ ол органикалық емес, қоғамдық» [2]. Шындап қарасақ, жаһанданудың негізінде белгілі бір сипаттағы құндылықтар, мəдени ұстанымдардың жатқаны белгілі. Жаһанданудың  сценарийі американдық үлгіде жүруде. Ол жаһанданудың базисі, доминанты ретінде, оның салдарынан бұрын басты себебіне, детерминанттық күшіне айналып үлгірген.

Батыстық мəдениет негізінде пайда болғанмен, ол мəдениеттің мəні мен формасы жағынан американдық болып қалуда. Осындай жағдайда жаһанданудың əр түрлі баламалық тұрғыдан тарихи- мəдени негіздері болуы керек, жаһандану жергілікті, аймақтық мəдениеттің ерекшелігін ескеру негізінде даму керек деген де ойлар жиі айтылуда. Мəселен, Қытай, Рессей, Иран, Үнді, Түркия елдері  жаһандану   үрдісінің  негізінде  жергілікті  аймақтардың  мəдениеті  мен     тұрмыс-салтыныңерекшелігі жату қажеттігін көрсете отырып, баламалық негіздегі жаһанданудың тұжырымдарын жасауда.

Бұдан шығар қорытынды, американдық мəдениетіне негізделген жаһанданудың əмбебаптық үлгісі ешкімді қанағаттандырмайтындығы жəне оған деген қарсылықтың күннен күнге үдей түсуі.

Американдық үлгідегі жаһандану, əлемдік қаржы жүйесін дағдарысқа тіреді. Қаржылық олигархия, банкі-қаржылық капиталы əлемдік нарықты, құнды қағаздарды, инвестициялық  ахуалды өз қолдарына қарата отырып, жаһанданудың монетарлық либерализмге негізделген идеологиясы мен мəдениетін, қала берді өмір сүру стандартын ұсынуда.

Кейбір дерек көздері бойынша, «трансұлттық компаниялар əлемдік ішкі өнімнің 75 % өз бақылауында ұстауда. Олардың ақшасы бүкіл мемлекеттің орталық банкілеріндегі ақшасын қосып есептегенде 5–6 есе көп. Трансұлттық компаниялар əлемдік өнеркəсіптік өндірістің 1/3-тен ½ дейінгісін бақылауда» [3]. Осындай алпауыттық экономикалық саясат ұлттық экономиканың тəуелділігін арттырап қана қоймай, жергілікті мемлекеттердің де экономикалық еркіндігін шектеп нарық экономикасына жат əділетсіз, біржақты өнім айырбасын туғызуда. Бұл жағдайда бəсекелестік туралы айтудың өзі де артық.

Біржақты экономикалық, қаржылық тұрғыдағы өктемдік американдық жəне еуропалық мəдениеттің жергілікті мəдениеттен артықшылығын көрсету ұстанымдарын тудыруда. Мұндай сыңаржақты көзқарастың негізінде «еуропакіндіктік» қағида жатқаны белгілі. Осы тұрғыдан қарар болсақ, лидер болуға ұмтылған қандай да болмасын ұлт экономикалық, ақпараттық, технологиялық үстемдігін пайдалана отырып, өз құндылықтарын, көзқарастық ұстанымдарын, мінез-құлықтық үлгісін басқаға таңатыны белгілі. Тіпті керек десеңіз, стратегиялық тұрғыдан мəдениет экономикалық үстемдік жүргізудің басты құралы ретінде пайдаланылады.

Жаһанданудың мəдени динамикасы «орталық — шет» дилеммасы контексінде жүріп жатқаны белгілі. Егерде осы дилемма шеңберінде жаһандық мəдениет пен ұлттық мəдениеттің сұхбаттық қатынастарын қарайтын болсақ, одан біз міндетті түрде біржақтылық пен үстемдік үлгісінің бар екенін жəне бұл сұхбаттық қатынастардың біртекті емес екендігін көреміз. Бұдан шығатын қорытынды ұлттық, аймақтық, мəдениеттердің əзірге, жоғарыда аталған объективтік жағдайларға байланысты, жаһандану үрдісінің басты субъектісі бола алмайтындығы. Ол үшін «орталық — шет» дилеммасынада қандай да болмасын сұхбаттық қатынас төзімділік, өзарасыйластық, теңдік пен əділеттілік қағидалары негіздерінде жүруі қажет. Болмаған жағдайда, қайшылық, өзара түсінбестік орын ала беретіні сөзсіз.

Жаһандану жағдайында мəдени ықпалдастықтың бəрі жақсы немесе ұлттық мəдениетті сақтаймыз деп томаға-тұйықтыққа салыну арқылы сыртқы дүниемен, басқа мəдениетпен қарым- қатынасқа түспеу немесе ұлттық мəдениеттің архаикалық түрін консервациялаумен шектеу де сыңаржақтылық болар еді. Сондықтан бұл жағдайда көп нəрсе ұлттық мəдениеттің ішкі мүмкіндіктеріне, сыртқы ықпалдарды шығармашылық тұрғыдан талғампаздық биігінен қабылдай білуге, бəсекелестік қабілетіне де көп нəрсе байланысты.

Кейбір зерттеушілер ұлттық мемлекеттің өркениет көшінде үлесудің бірден-бір жолы елдің демократия, азаматтық қоғам, либералдық құндылықтарды қабылдауында деп біледі. Өз кезегінде, бұл үрдіс екі бағытта қарастырылады: əмбебаптық жəне консервативтік [4]. Бірінші бағыт бойынша демократия мен ұлттық құндылықтар арасында тікелей байланыс жоқ, аталған құндылықтар бүкіл адамзат баласына ортақ. Ашық қоғам, нарық, адам құқы тəрізді құндылықтар — өркениет негізі. Олар ұлттық тіл, мəдениет, менталитет тəрізді құндылықтардан қашанда жоғары. Бұл көзқарас батыстық өркениет құндылықтары негізінде пайда болған көзқарас десе де болады;  екіншісі, өркениет көшіне ілесу тек қана ұлттық ерекшеліктерімізді, тіл мен ділімізді, дінімізді сақтай отырып, тек сол негізде азаматтық қоғам құндылықтарын дамытуға болады. Осы бағытқа «еуразиялық» тұжырымдама негізінде дамып отырған еуразиялық менталитет, мəдениет идеяларын да жатқызуға болады. Біз екінші бағытты қолдайтынымызды жəне оның Қазақстан үшін тиімді екенін баса көрсеткіміз келеді. Бұл жерде бар мəселе ұлттық менталитеттің даму ерекшеліктеріне тікелей байланысты болып отыр. Əрине, ұлттық менталитеттің ішкі мүмкіндіктерін, пассионарлық энергиясын жаһандану үрдісінде дұрыс, тиімді пайдаланудың маңызы өте зор. Бұл жолда бізге үлгі, серік болар елдер де жоқ емес. Мəселен, Жапония елі. «Жапондық рух, батыстық технология» қағидасын ұстанған олар ұлттық менталитетті жаһандық үрдіспен сəтті ұштастырып  келеді. Сонымен, бүгінгі ұлт менталитетінің ахуалы қандай, қандай құндылықтар мен көзқарастар жаһандану жолында бізге серік бола алады, қандай құндылықтардан біз арылыуымыз керек деген сұрақ төңірегінде ой тарқатып көрелік.

Жалпы ұлт менталитеті туралы əңгіме ұлт бар жерде ғана айтылуы тиіс. Ұлт жоқ жерде,   немесе «қазақстандық   ұлт»   концепциясы   төңірегінде,   мұндай   əңгіме   қозғаудың   басы   артық.  Себебі «қазақстандық ұлт» идеясы — ұлтсыздануға апарар бірден-бір жол, жаһанданудың ықпалына механикалық тұрғыдан бейімделу негізінде пайда болған саяси-идеологиялық конструкция. Басқаша айтқанда, «қазақстандық ұлт» концепциясы ашық қоғам жағдайында, батыс құндылықтарын шектен тыс тықпалаудан пайда болған саяси тұжырымдама. Мұндай идеологиялық конструкцияның ментальдық, тарихи, мəдени, рухани, тілдік негіздері Қазақстан қоғамында əртекті. Ол тұтастық сипатта қалыптаспаған. Себебі «қазақстандық ұлт» қай тілде сөйлеуі керек, оны  тұтастық тұрғысынан алғанда сапалық көрсеткіштері мен ерекшеліктері қандай, мəдениеті мен салт-дəстүрі қалай болмақшы деген сан сұрақтарға əзірге анық жауап жоқ. Əр түрлі көзқарастар мен пікірлер, ұстанымдар бар. Бірақ олар жүйеленбеген. Басқаша айтқанда, «қазақстандық ұлт» идеясының саяси конфигурациясы қалыптасқанмен онтологиялық негізі əзірге айқын емес. Оның өзінде бұл конфигурация иманентті сипаттағы қайшылықтарға толы жəне өзінің ішкі даму  потенциылында басқа факторлардан бұрын саяси факторларға тым көп орын берілген. Сондықтанда будандық сипаттағы құндылықтар «қазақстандық ұлттың» əмбебаптық негізі бола алмайтынын жəне жалпы ұлтты біріктіру мен топтастыруда əлсіз екендігі байқалады.

Қазақстан ұлттық құрамы жағынан тек қана полиэтникалы ғана емес, сонымен  бірге, менталитеті жағынан да əр сапалы. Онда жалпылама тұрғыдан айтқанда параллельдік бағытта дамып отырған шығыстық жəне батыстық менталитет қалыптасқан. Осындай параллельдік сипаттағы менталитетке қарамастан, ұлтаралық татулық, өзара сыйластық, комплиментарлық негізде өзара диалог орныққан. Қазақстанның басқа мемлекеттермен салыстырғандағы басты ерекшелігі  де осында. Ал оның тарихи негізі тереңде, ол ғасырлар бойы бірге өмір сүрудің, тағдырдың ащысы мен тұщысын бірге көрудің нəтижесі. Соның арқасында «қазақстандық менталитет» қалыптасуда. Десекте, оған ерекшелік тəн болғанмен, жалпылық тəн емес.

Қандай да болмасын ерекшеліктің тамыры, тегі болатыны белгілі. Тамыр, тек сапалық қасиеттер арқылы өлшенетінін ескерсек, қазақстандық менталитеттің өлшемі, межесі қазақ халқының құндылықтары болып табылады. Қазақстандық менталитеттің құрылымдық сипатының ішкі өлшемі, қозғаушы күші, жүзеге асуы да қазақ халқының құндылықтарына тікелей байланысты. Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қазақ тілінде деуі де сондықтан. Демек ұлттық ерекшелікті елемей, ескермей, «азаматтық ұлт» туралы тұжырым жасау сыңаржақтылық. Өкініштісі, кейбір ғалымдар мен саясаткерлер «азаматтық ұлтты» қазақ халқынсыз, оның тілінсіз жəне менталитетінсіз көз алдына елестеткісі келеді. Елестету былай тұрсын, тіпті армандайтындар да көбеюде. Тіпті ұлт туралы айтпаңдар, ол кешегі заманның феномені, бүгін ел туралы айту қажет дегенді алға тартады. Бұл бос əурешілік, ұлтсызданудың талайын басынан кешірген, «мың өліп, мың тірілген» қазақ, енді оған жол бермейтініне сенімдіміз. Өйткені заман өзгерді, ұлттық сана өсті, қазақ оңы мен солын, жақсысы мен жаманын ажыратар деңгейге жетіп қана қойған жоқ, сонымен қатар өз мүддесін қорғауға да шамасы келді. Бұны ескермеу, қазақ халқымен санаспау ақиқатқа жасаған қиянат болар еді.

ХХ ғасыр басындағы қазақпен ХХІ ғасырда өмір сүріп жатқан қазақтың мінез-құлқы мен құндылықтарды таңдауында айырмашылық бар екені рас. Қазақ менталитетінде этникалық құндылықтармен қатар азаматтық құндылықтарда қалыптасуда. Бұл өмір талабы, ұлттың əлеуметтенуінің нəтижесі. Бұл ұзақ, күрделі процесс. Оны ескермеуге болмайды. Бұл үрдіс басқа да ұлт өкілдері менталитетінде бар. Қазақстанды өз отаным деп түсінетіндердің саны жылдан жылға артуда. Дегенменде, жаһандану барысында ұлттық келбетімізді сақтау үшін ұлт менталитетіндегі қалыптасқан, тарихи сыннан өткен, топтастырғыш моральдық-этикалық, адамгершілік, қасиеттерімізді қоғамдық дамудың рухани негізі ретінде қараудың маңызы өте зор.

Жаһандану барысында ұлт менталитеті мен тіл арасындағы байланыс та алдыңғы қатарлы мəселенің біріне айналуда. «Үш тағандық тіл» туралы соңғы кезде жиі айтылып жүр. Қоғамдық пікір əр түрлі болғанмен, полилингвистикалық идея нақты тұрғыдан жүзеге асуда. Жоғары оқу орындарында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде студенттерді оқыту бүгінде əдетке айналған. Біздіңше, бұл жердегі басты мəселе, тіл ұлттық ойлаудың өзара байланысы жайында болмақшы. Тілсіз ұлттық ойлаудың болмайтыны белгілі. Тіл арқылы ұлт өзінің менталдық болмысын, өмір тіршілігін, дүниетанымын бейнелейді. Ұлттық тіл неғұрлым бай болса, дүниені бейнелеу соғұрлым нəрлі, əсерлі болып келеді. Жаһандану барысында қазақ тілі қорының байлығына, оның дүниені бейнелеу қызметіне шүбə келтіріушілер жеткілікті. Олар тілдік саясатты сынаған болып, қазақ тілі аграрлық қоғамның тілі, индустриалдық  қоғамның дамуын бейнелей  алмайды деген пікірлерді  алға   тартуда.

Мұндай көзқарастың ең басты кемшілігі, тілдік саясат пен қазақ тілінің теориясын шатастыруы. Ал шындығына келгенде, қазақ тілінің байлық қоры қоғамдық өзгерістерді бейнелеуге əбден жеткілікті екендігіне ешкімнің күмəні болмаса керек.

Жаһандану заманында қазақ халқы менталитетінің этномəдени архетиптерін саралаудың да маңызы өте зор. Этномəдени архетиптер қатарына кеңпейілділікті, жомарттықты, ашықтықты, бөтенді жатсынбауды, төзімділікті жатқызуға болады. Бұл аталған архетиптер — бүгінгі қазақ дүниетанымының, рухани болмысының, іс-қимылының басы, негіздері. Нарықтық қатынастар мен демократиялық құндылықтарды игерудегі икемділік таныту астарының көзі де осы аталған архетиптермен байланысты. Дегенмен де тек пайда мен табысты мұрат тұтқан қоғамда шектен тыс жомарттық пен кеңдік танытудың да шегі, өлшемі болуы керек. Мұндай құбылыстар, əсіресе ұлттық мүдделерімізді əлем алпауыттарының алдында қорғауға келгенде сезіліп қалынып жүрді. Ұлттық мүддені қорғау барысында шамадан тыс жомарттық танытудың өзі ұлт менталитетінің нарық заманына бейімделмегенін, экономикалық, саяси тəжірибенің аздығын көрсетті.

Бізде нарықты тек таза экономикалық қатынастар ретінде қарастыру қалыптасқан. Негізінде мұндай методологиялық тұғырнаманың дұрыстығын мойындай отырып, нарықтық қатынастардың басқа да жақтары бар екенін ұмытпағанымыз жөн. Нарық тудырған құндылықтарды қабылдау, оның тиімділігін, бəсекелікке қабілеттілігін жүзеге асыру тек техникалық, технологиялық, ұйымдастырушылық жағдайларға ғана байланысты емес, сонымен қатар нарық субъектісі болып отырған халықтың менталдық болмысына да тікелей қатысты. Өкінішке орай, нарық пен менталитет арасындағы байланысты зерттеу қоғамдық ғылымдар, əсіресе философияда дұрыс жолға қойылмаған. Қазақстанда экономикалық психология, экономикалық социология, еңбек социологиясы тəрізді бүгінгі қоғамға аса қажет ғылымдардың кенжелеп дамуының арқасында бұл мəселелер үнемі көзден таса болып қалуда. Осы олқылықты толтырудың уақыты жеткен тəрізді.

Егер қазақ халқының жүріп өткен тарихи жолына үңілетін болсақ, оның менталитетінің даму ерекшелігі негізінен мал шаруашылығымен байланысты болғанын білеміз. Көшпенді қазақ ұғымында еңбекке деген қатынас еңбектің мазмұны мен сипаты арқылы анықталмай, көбіне оның нəтижесінде көрінді. Сол себепті ұлт менталитеті мен дүниетанымында «Еңбегіне қарай өнбегі», «Бейнетің қатты болса, татқаның тəтті болар» деген түсініктер қалыптасты. Бұл ұстанымның маңыздылығы сол, ол ұлт менталитетінде еңбектің орны мен ролін анықтауға өз септігін тигізді.

Қазіргі ғылыми-техникалық прогресс еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастыруды, еңбек мəдениетін сақтауды, жаңа технологиялық қатынастарды енгізуді талап етуде. Нарықтық экономика іскер, өзіндік шешім қабылдай алатын, табыс пен пайда көзін білетін, еңбекті дұрыс ұйымдастыра алатын мамандарға деген сұранысты күшейтті. Осы тұрғыдан келгенде, қазақтардың нарыққа тез бейімделуінің үш себебі бар екенін атап өтейік. Біріншісі, оның білімділігі, екіншісі, демографиялық тұрғыдан қазақ халқының жастығы, үшіншіден, жаңалыққа, жаңаға құштарлығы мен төзімділігін ерекше атап өткен жөн.

Нарықтық экономика қазақтарды үнемшілдікке үйретуде. Үнемсіз экономикалық жағдайда өмір сүріп, еңбек өнімділігін арттырудың мүмкін еместігіне көпшіліктің көзі жетуде. Əрине, бұл мəселе əлі толық шешіліп болған жоқ, менталдық болмысымызға үнемшілдік құндылық ретінде əлі тереңдей орнықпай отыр. Дегенмен де сең қозғалған тəрізді. Ендігі жерде қазақ менталитетінде «қанағат» ұғымын орнықтыру қажет. Қанағат еңбекке емес, байлыққа байланысты болуы тиіс. Сонда адамдар ақшаның құлы болмайды, адамдар арасын заттық қатынастар емес, рухани қатынастар анықтайды. Бұл қағиданың жүзеге асуы қоғам дамуына тікелей байланысты. Прагматикалық, заттық құндылықтар адамдар санасын билеп тұрғанда, «қанағат» ұғымын құндылық ретінде ұлт менталитетінде сіңірудің маңызы зор. Өкінішке қарай, бүгінде адамдар заттардың құлына айналуда. Байлық адамдарды байлауда, өз үстемдігін жүргізуде. Біздіңше, оның ең басты себебі тарихи тұрғыдан қазақ менталитетінде байлықты құрметтеудің қалыптаспағаны жатса керек.

Қазақтың ХХІ ғасырдағы еңбек сайысы мен нарық бəсекесінде жеңіп шығуы үшін тағы бір қажетті қасиет — ол кəсіби шығармашылықты шыңдау, үнемшіл болуға ұмтылу. Қазақ үнемдеуге келгенде шорқақтау. Нарық заманында есепсіз дүние жоқ, бəрі санаулы. «Судың да сұрауы бар» дейтін қазақ, əзірге сөзден іске кірісе алмай отыр. Ысырапшылдықтың ұлт менталитетінде тереңдеп енгені соншалықты, кейбір жағдайларда шектен шығып жататын кездер де ұшырасып қалады. Сондықтан үнемдеу, ысырапшылдыққа жол бермеу қазақ менталитетін нарық заманына сай тəрбиелеудің бір бағыты болмақшы.

Бүгінгі қоғамның өзекті мəселелерінің бірі — жер мəселесі. Халықтың бақыты да, байлығы да, болашағы да осы жер мəселесіне байланысты болып отыр. «Жер тағдыры — ел тағдыры», «Жерсіз — халық жетім, иесіз — жер жетім» деп дана халқымыз асыл сөз қалдырғанмен, нарық заманында жер мəселесі төңірегінде əр түрлі көзқарас орнығуда. Бүгінгі таңда осы дана сөздің алғашқы тіркесі емес, кейінгісі, яғни, «Иесіз — жер жетім» деген қағида жүзеге асуда. Осы жағдайда қазақты жер игерушіліктен жер иеленушілікке үйретудің де маңызы зор. Иеленушілік пен мұрагерлікті қазақ менталитетінде орнату, оған елді тəрбиелеудің маңызы зор болып отыр.

Қазақ халқы менталитетінің қазіргі кезеңдегі даму ерекшеліктері экологиялық мəселелердің дұрыс шешілуімен де тығыз байланысты болып отыр. Ұлт пен мемлекеттің шынайы қауіпсіздігі, оның генофондының сақталуы да осы экологиялық ахуалға тікелей байланысты. Кейбір ғалымдардың айтуынша, индустриалдық дамудың соңғы жүз жылы ішінде атмосферадағы көмір қышқыл газының көлемі — 15–20 %, шаң-тозаң 10–20 % жеткен. Семей полигонында атом қаруын сынау нəтижесінде Семей өңірі тұрғындары арасында жүрек, қан қысымы, құрт аурулары саны көбеюде. Тіпті мутагендік ауытқулар да пайда болуда. Осының барлығы қазақ халқының генофондына кері əсерін тигізуде. Əрине, мұндай деректерді көптеп келтіруге болады. Бірақ біздің айтар ойымыз, экологиялық мəселелер негізінде жатқан адамдардың табиғатқа деген көзқарасы мен дүниетанымындағы моральдық-этикалық құндылықтар жайында болмақшы.

Табиғатқа деген қандай да болмасын моральдық-этикалық, эстетикалық көзқарастар мен іс- əрекет белгілі бір мəдениет пен əлеуметтік дамудың нəтижесі екені белгілі. Мəселен, көшпенділік өркениет тұсында адамдардың табиғатқа деген қатынасы гармониялық негізде дамыды. Адамдардың табиғатқа деген қарым-қатынасының менталдық негізінде «зиян келтірме», «обал жасама» деген рухани таптаурындар мен дəстүрлі тыйымдар жатты.

Экология мəселесі — техногендік өркениеттің жемісі. Оның негізінде еуропалық гуманизм мен ағартушылық туғызған рухани парадигмалар жатыр. Еуропалық гуманизм адамдар менталитеті негізінде табиғатты, қоршаған ортаны «өзгерту» қағидасын қалады. Табиғатты билеу, меңгеру, бағындыру, өзін табиғаттан жоғары санау басты менталдық қағидаға айналды. «Біз табиғаттан қайыр күтпейміз, біздің міндетіміз — табиғаттан алу» деген ұстанымның пайда болу себебі де осында. Сондықтан да бүгінгі экологиялық апаттар көзін тек экономикалық немесе технологиялық қатынастардың əлсіздігінен іздеп қана қоймай, адамдардың менталдық болмысынан, оның негізінде жатқан рухани құндылықтар жүйесінен де іздегеннің артықтығы жоқ.

Менталдық болмыста «ластану» деген түсінік бар. Біздің ойымызша, экологиялық апаттар негізінде «тұлғасыздандыру» мен менталдық ластану процесі жатыр. Егер, эколог-мамандардың айтуынша, табиғаттағы биологиялық əр тектіліктің, əр түрліліктің жойылуы энтропиялық процестердің көрінісі десек, «тексіздіктің», «табиғатты бағындырудың» ұлт менталитетінде орын алуын экологиялық апаттың рухани негізі деп қарауымыз керек. Ал «еуропакіндіктіліктің» қашанда мəдени əр тектілікті жоюға ұмтылып келгенін ескерер болсақ, ХХІ ғасырда экологиялық менталитет негізінде батыстық үлгідегі емес, керісінше, ұлттық сипаттағы рухани үлгілер қалануы керек. Бұл жағдай, əсіресе жаһандану жағдайында ерекше маңызға ие болып отыр деп айтуға толық негіз бар.

Сонымен, «жаһандану барысында қазақ халқы менталитетіндегі басты топтастырғыш құндылықтарымыз қандай?» деген сұрақ туындайды. Біздіңше, олар мыналар:

• қазақтың дəстүрлі менталитетінде демократия тек биліктің бір түрі ғана емес, сонымен бірге сыйласудың да көрінісі. Сыйласу — өзара түсінік, мəмілелік, ашықтық, сөз бостандығы, ар, ұлттық намыс бүгінгі жаһандану заманында қалыптасып жатқан демократияның институциялық құрлымдарының негізінде жатуы керек. Демократия саяси топтардың билік жолындағы «саяси ойыны» емес, керісінше, олардың халық алдындағы саяси, моральдық, рухани жауапкершілігі. Ол үшін «саяси жүйенің бірігуі», «қоғамның бірігуі» негізінде «менталдық бірігу» идеясы жатуы керек. Менталдық бірігу негізінен тысқары жүргізілген «бірігулер» қашанда күштеу, қинау, жасанды, жалған екенін есте ұстағанымыз абзал;

• қазақтың жақсы бір қасиеті — өзгені тыңдай білетіні. Өзгені тыңдау мен өзіңді танудың айырмашылығы бар. Өзгені тыңдау негізінде үйрену бар. Қазақ менталитетінің бір ерекшелігі, өзін танығаннан өзгені тыңдағанды жақсы көріп тұратыны. Өзгені үнемі тыңдап, бөтеннің ақылымен өмір сүру жақсы қасиет емес. Өзіңді тану арқылы өзгені тыңдау — даналық, өзгені тыңдау арқылы өзіңді тану — кемістік. Бүгінде бізге жетпей жатқаны өзіңді тану. Өзін таныған халық қана басқамен терезесін тең ұстайды, жалтақтамайды, біреудің айтқанымен жүре бермейді. Кезінде қазақтың еліктегіштік психологиясын жақсы білген Абай: «Орыстың ғылымы, өнері — дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі. Бірақ осы күнде орыс ғылымын баласына үйреткен жандар соның қаруымен тағы қазақты аңдысам екен дейді. Жоқ, ондай ниет керек емес. Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейін, мені көріп жəне үйренушілер көбейсе, ұлықсыған орыстың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз зорлығына көнбес едік деген ниетпен үйрену керек» деп еді [5]. Орыс тілін білгендерге шынында да дүние арзанға түсті. Билік пен байлыққа жетуде жолдары болды, айы оңдарынан туды. Бірақ біртұтас халық (орыс жəне қазақ тілді) болып екіге бөлінді. Тілдік негізде ыдырау басталды, қазақ бірін-бірі түсінуден қалды. Осы жағдайда қазақ халқы үшін тілдік бірлік ауадай қажет. Оның үстіне діндік құндылықтар негізінде ыдырауды да естен шығармаңыз. Қысқаша айтқанда, тілің мен дініне, діліне берік болу қандай да болмасын рухани бірліктің басты кепілі болып қалмақшы. Сонда ғана басқаға үлгі-өнеге көрсете аламыз;

• мəмілелік менталитетті қалыптастыру қоғамдағы азаматтық, ұлтаралық, саяси келісімдерді тереңдету кепілі. Мысалға, Қытай, Өзбек, Ресей мемлекеттерімен шекара мəселесін мəмілелік тұрғысынан шешуі сырт көзге сыртқы саяси дипломатияның жеңісі тəрізді. Ал, түптеп келгенде, бұндай күрделі мəселені даусыз, жанжалсыз, сабырлылық тұрғысынан шешу қазақ халқы менталитетінің мəмілелік сипатының шынайы көрінісі екені сөзсіз. Қазақ менталитетіндегі мəмілелік ұстанымын қоғамдық, саяси мəселелерді шешудегі басты қағида ретінде ұстануға болатынын өмірдің өзі дəлелдеп отыр.

Сондықтан жаһандану барысында қазақ халқы менталитетінің басты көріністер  болып табылатын гуманистік құндылықтар негізінде қазақстандықтарды топтастыра отырып, сыртқы мəдени, рухани ықпалдарға қарсы оның ішкі «иммунитетін» күшейту, бəсекелестік жағдайында өмір сүруге үйрету дамудың басты көзі болып табылады. Біреудің аруағына табынып-тамсанбай тектілік танытатын уақыт келді. «Тегіңе тартсаң — тозбайсың» деп, дана халық бекер айтпаса керек. Тектілік иегершілікке, мұрагершілдікке итермелейді. Ұлт менталитетінің тұтастығы да, бүгінгі ұрпаққа үлгі болар ұстаным да осында болса керек. Қазақстантану қазақ менталитетін зерттеуден, танудан басталады.

 Əдебиеттер тізімі

1. Аршабеков Н. Философия социальных изменений. — Караганда: Изд-во КарГУ, 2006. 

2. Лотман Ю.М. О семиотическом механизме культуры // Лотман Ю.М.Семиосфера. — СПб.: Искусство-СПб., 2000. —С. 487.

3. Амрекулов Н. Тюркское возрождение. — Алматы: Жалын, 2006. 

4. Агелеуова А.Т. Автореф. канд. филос. наук. — Алматы: Раритет, 2003. 

5. Құнанбаев А. Қалың елім, қазағым. Шығармалары. — Алматы: Жалын, 1995. — 289–291-б.