Думан Рамазан, «Әлем әдебиеті» журналының бас редакторы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері:

Есей Жеңісұлы: Думан аға, соңғы кездері әңгімелеріңізде фантастикалық реңк қоюланып келеді. Бұл неден? Соны соқпақ па, әлде жан қалауы ма?

Думан Рамазан: Есей бауырым, кез келген шығармашылық адамы бір ізбен тарта берсе, түптің-түбінде тоқырауға ұшырайтынын өзің де білетін шығарсың. Сондықтан өз бағыңды түрлі бағытта сынап, шығармашылығың қанатын кеңге жаюы үшін жаңа өрістер іздеп көру керек қой деп ойлаймын. Мені өмірде күнде болып жатқан немесе бола беретін оқиғалар емес, тылсым дүниелер қатты қызықтырады. Мысалы, «Жын» атты әңгіме жаздым. Бір жігіттің ішіне кіріп алған екі ұрғашы жын туралы айтылады. Молданың қатын жындарды жігіттің бойынан қалай шығарғанын өз көзіммен көрдім, олардың қалай сөйлегенін өз құлағыммен естідім. Сол жындардың кесірінен қырық бес жасқа дейін үйлене алмай жүрген жігіттің содан соң-ақ айналдырған алты айдың ішінде жеке отау тігіп, шаңырақ көтергеніне куә болдым.

Есей Жеңісұлы: Сөзіңіз аузыңызда, ол адамның кім екені құпия ма?

Думан Рамазан: Жоқ, дәл қазір айта алмаймын. Оны мен ғана емес, көп адам біледі. Белгілі дәрежеде танымал адам. Қазір әжептәуір қызметі бар, үйлі-баранды. Айтып, абыройына нұқсан келтірмей-ақ қояйын. Құдай бұйыртса, оның кім екенін кейін бір естелікте сөз етерміз.  Әзірше жабулы қазан күйінше тұра тұрғаны дұрыс. Мұны мен не үшін жаздым? Біріншіден, қызықтырды, екіншіден, сол арқылы өзімше ой айтпақ болдым. Молданың айтуынша, адам өзі таза жүрсе, ешқандай пенделіктерге бой алдырмаса, күнә жасамаса, жын өзі де жолай алмайды екен. Яғни, бар нәрсе пенденің өзіне байланысты, өзінің қолында. Сондықтан адам өзін-өзі тәрбиелеп, жаман әдеттерден арылса, ақ-адал жолмен жүрсе, бақыт өзі үйіріліп тұрады екен. Менің де бұл әңгімемен айтпағым осы еді. Қолымыздан келсе, таза жүрейік, еш жаманшылық жасамайық, кімге, неге болсын адал болайық. Жүрегі таза адамның жаны да тыныш болады. Ал адам баласына жан тыныштығынан артық не керек?

«Жан», «Пері мен пенде», «Арғымақ» атты шығармаларымда да тылсым дүниелерге бой ұрғаныммен, бәрінде өмірде болған оқиғалар баяндалады. Тек астарларында философиялық иірімдер бар. Ал «Көш», «О дүниедегі кездесу» секілді әңгімелерім бір қарағанда қиял-ғажайып ертегілерге ұқсағанымен, оларда да астармен бүгінгі күннің шындығын термелегенімді зерделі оқырман аңғаруы тиіс. Сенің фантастикалық бояулар қоюланып келеді деп отырғаның осылар болар. Бұларды соны соқпақ деп айтуға болатыны-болмайтыны туралы сыншылар айта жатар, ал өзім бар-жоғы ішкі ізденістерден туған нәтижелер ғана екенін айтқым келеді. Сол ойымдағы көрікті ойларды ойдағыдай орындай алдым ба? Міне, мені алаңдататын сұрақ осы. Бірақ бұл сұрақтың жауабын беретін – сыншылар мен оқырмандар. Менікі ниет қана.

Есей Жеңісұлы: Өліара шақта қалам ұстадыңыз. Өзіңізді «адасқан ұрпақ» деп сезінбейсіз бе?

Думан Рамазан: Иә, өліара шақта қалам ұстағанымыз рас. Алғашында жүрер жолымнан адасып кете жаздадым. Жастардың көбі әдебиет пен ғылымды тастап, саудаға кетіп жатты. Сол дүрмекпен мен де біраз сауданың көрігін қыздырдым. Қолым жүріп те келе жатыр еді... Өзім қатарлы жастардың арасында алғашқылардың бірі болып жапонның сүліктей су жаңа машинасын міндім... Бірақ көңілде жазу-сызуым қалып барады-ау деген  алаң бар еді, содан ақыры көкірегімдегі бір сәуле жетелеп, әдебиетке қайырып алып келді. Менің жүрер жолым сауда емес екенін сездім, түсіндім, түйсіндім. Қазақ «Адасқанның айыбы жоқ, қайта үйірін тапқан соң» деп айтпай ма?! Ал қазір құбатөбел күн кешіп жатырмын. Әрине, көштен қалғаным жоқ. Ең бастысы, көңілде еш алаң жоқ, жаным тыныш. Өзімнің сүйікті кәсібіммен – жазумен айналысып жүрмін. Көңілде еш алаң жоқ дегенде мен өзімнің жеке басыма қатысты айтып отырмын, әйтпесе елдің, халықтың, рухнияттың тағдыры алаңдатпай қоймасы анық. Ол, әрине, басқа әңгіме.

Есей Жеңісұлы: Бір жылдары «Қазақ әдебиеті» газеті арқылы Кенесары ханның бас сүйегін іздеп, үлкен экспедиция ұйымдастырылуына мұрындық болдыңыз. Бұл еңбегіңіздің нәтижесін көрдіңіз бе? Ханның бас сүйегі қашан табылады?

Думан Рамазан: Осы сұрақ менің алдымнан қашанда кесе-көлденеңдеп шыға келеді. Ол заңды да ғой деп ойлаймын. Мен қолымнан келгеннің бәрін жасадым. Аянып қалған ештеңем жоқ. Кенесары ханның дене сүйегі мен бас сүйегін тауып, елге әкеліп, арулап жерлеу арманым еді. Бірақсол арманым іске аспады. Қырғызстан мен Ресейдің мұрағаттары мен мұражайларын толық сүзіп шықтық. Өкінішке қарай, ешқандай із таба алмадық. Біздің іздегеніміз Кенесары ханның асқақ рухы еді ғой. Ал сол рух ханның сүйегімен бірге жоғалған. Біздің басты мақсатымыз, сол асқақ рухты елге оралту еді. Біз оның да жолын таптық қой деп ойлаймыз. Кенесары ханға сахналық өмір сыйлау арқылы, оның асқақ рухын, ой-арманын өнер тілімен елге қайта табыстырдық қой деп ойлаймыз.

Есей Жеңісұлы: Иә, сөзіңіздің жаны бар, кейінгі кездері драматургия саласындағы табысыңыз қомақты. Сіздің хандар тақыбына жазылған тарихи драмаларыңыз еліміздің театрларында табыспен қойылып жатыр. Кейінгі қаламгерлердің бұл салаға тәуекел еткені тіпті аз. Сіз қалай келдіңіз?

Думан Рамазан: Мен екі жылдай Алматыдағы Ғ. Мүсірепов атындағы Жастар мен жасөспірімдер театрында әдебиет бөлімінің меңгерушісі болып істедім. Сонда сахнаның қыр-сырына толық қанықтым. Әлемдік драматургияны оқып-білдім. Шетелдік драматургтердің пьесаларын қазақ тіліне аудардым. Екі аудармам сол театрда қойылды да. Сөйтіп, пьеса жазуға талпындым. Алғашқы жазған пьесам «Бала Қазыбек» деп аталады. Қаз дауысты Қазыбек бидің бала кезінде қазақтың әйгілі би-батырларына ілесіп жоңғар қоңтайшысына барып, тұтқында жатқан туысқандарын қалай босатып алатыны жөнінде. Мұны толыққанды драматургиялық шығарма деуге болмас, бірақ алғашқы талпыныстың осыдан басталғаны анық. Содан «Кенесары – Күнімжан», одан кейін «Абылайханның арманы» дүниеге келді. Екеуі де сәтті қойылды. «Кенесары – Күнімжан» да, «Абылай ханның арманы» да еліміздің үш театрында сахналанды. Әлі де сахналанатын түрі бар. Жақында «Керей – Жәнібек» атты туынды жазып бітірдім. Құдай бұйыртса, оны да осы күзде театр сахналарынан көріп қаларсыздар. 

Есей Жеңісұлы: «Әлем әдебиеті» журналының тізгінін ұстап отырсыз. Әлем әдебиеті бізден несімен озық, біз қай жетістігімізді мақтан ете аламыз? Соңғы жылдары әлемде сізді тәнті еткен қаламгер кім?

Думан Рамазан: Әлем әдебиетінде шығармашылықтарына аса құрметпен қарайтын қаламгерлер өте көп. Оларды тізбелеймей-ақ қояйын, еңбекқорлықтарына қайран қаламын. Тындырымды, тынымсыз, нәтижелі, еселі еңбек етеді. Шетінен интеллектуалдар. Білім-біліктері жазып-сызғандарынан менмұндалап көрініп тұрады. Әрі шығармашылық еркіндік бар. Ал біздің ақын-жазушылардың бәрінде (қаламгерге аса қажетті) осындай қасиеттер бар деп айта аласыз ба? Сені білмеймін, мен айта алмас едім. Біздің ақын-жазушылардың басым көпшілігі білімсіз, көп ізденбейді. Құдайдың берген талантымен бұрқыратып жаза береді. Ал онымен ұзаққа бара алмайсың ғой! Жазғандарынан аса бір ерекшелікті байқай қоймайсың! Әрине, бізде де аз да болса Мұхтар Мағауин сияқты бірді-екілі білімді, тындырымды, еселі еңбек етіп жатқан қаламгерлер бар. Бірақ олар өте аз.

Тағы бір ерекшелік, шетелде көптеген қаламгерлер жазушылықпен кәсіби түрде айналысады. Яғни, шығармашылық олардың бірден бір табыс көзі. Бағы жанса, бір шығармасымен-ақ миллионер болып кетуі мүмкін. Ал біз ше? Біз шығармашылықпен кәсіби түрде айналыса алмаймыз ғой. Бізде шығармашылық еңбекке ешкім де ақы төлемейді ғой. Содан кейін бала-шағаны асырау үшін күнделікті күйкі тірліктің арбасына жегілуіңе тура келеді. Егер таза шығармашылықпен айналысамын десең, аштан өліп, арам қатуың бек мүмкін. Әрине, бізде шетелдерге ұялмай ұсына алатын көркем шығармалар баршылық. Бірақ біз солардың өзің жеткілікті дәрежеде насихаттай алмай жатырмыз.

Соңғы жылдары мені тәнті еткен қаламгер – 2012 жылы атақты Нобель сыйлығын алған қытай жазушысы Мо Ян. Шын мәнінде ғажайып суреткер. Біз журналымызда оның біраз шығармасын аудартып жарияладық. Коммунистік елде тұрып-ақ мәңгілік тақырыптарды қозғаған, өлмес-өшпес ғаламат туындылар тудырған Мо Янға тәнті болмасқа ешқандай әддің жоқ.  Содан кейін қытайдағы қандасымыз – қазақ жазушысы Акпар Мәжиттің шығармашылығын ерекше бағалаймын. Ешкімге ұқсамайтын өзіндік қолтаңбасы бар,  шығармашылғы ерекше құпия-сырға толы, қай шығармасын оқысаңыз да, терең ойға батырып кетеді.

Есей Жеңісұлы: Қазіргі жас прозашылардың аяқ алысы қалай? Олар қазақ әдебиетінің дәстүрлі құндылықтарын сақтай ала ма? Жаңа жол тапқандары бар ма?

Думан Рамазан: Қазір «әдебиет өзімнен басталады» деп өзеурейтіндер мен «менен кейін әдебиет болмайды» деп шалабүлінетіндердің қатары қылаң бере бастады. Мен осыны түсінбеймін. Қазақ халқы аман болса, қазақ әдебиеті өлмейді. Әлі талай таланттардың келеріне, ұлы шығармалардың туарына ешқандай күмәнім жоқ. Әрине, алдыңғы буынның өзінен кейінгі толқынға көңілі толмауы заңдылық қой деп ойлаймын. Мүлде жоққа шығарып тастауға тағы болмас. Мәселен, жастардан Серік Сағынтай, Аягүл Мантай, Өміржан Әбдіхалықұлы, Бейбіт Сарыбай, Дархан Бейсенбек, Мадина Омарова, Лира Қоныстардың шығармашылығымен сырттай таныспын. Өйткені, олардың менде кітаптары жоқ. Тек басылымдар мен сайттардан оқып қаламын. Неге екенін білмеймін, кейінгі кездері Мәдина Омарова мен Лира Қоныстан көз жазып қалдым. Екеуі де жап-жақсы келе жатыр еді, талантты, білімді, ойлы қыздар еді, болашақтарынан көп үміт күтетін едім. Әлде көлемді бір шығарма жазып жатыр ма екен?! Әйтеуір кейінгі кездері жаңа шығармаларын байқай алмай жүрмін. Ал қалғандарын аракідік болса да оқып тұрамын. Шыны керек, жазғандары ұнайды. Осылардың бәрі де талантты, білімді, зерделі, не жазарларын білетін, әдебиетке ішкі дайындықпен келген жастар. Олары шығармаларынан көрініп тұрады. Оқып риза боламын, тұшынамын. Бірақ бәріне бірдей ортақ кемшілік, ол өзіме де қатысты – жалқаулаумыз. Кежегеміз кейін тартып тұрады. Өндіре жазып жүрген ешкім жоқ. Түйе сияқты ұзақ толғататын сияқтымыз. Мүмкін, күнделікті күйбең тіршілік қолдарын байлап жүрген шығар. Әйтеуір, аз жазады. Әрине, бұл көбік те болса көпіртіп жаза бер деген сөз емес. Жаңа жол табуға, өзінше, өзгеше жазуға деген талпыныстары, тәп-тәуір ізденістері бар. Оны да жоққа шығара алмаймын. Әрине, бұл көңілге қуаныш ұялатады. Бірақ бірінен бірін бөліп-жара алмаймын, бәрі де бір деңгейлес, қарайлас. Өндірте жазып, оза шауып, дүбірлетіп, дүрілдетіп келе жатқан қаракерді байқай алмай жүрмін. 

Есей Жеңісұлы: Қаламгерді, руханият саласының өкілдерін ардақтай қоймайтын қоғам құрып алдық. Зиялы санатына қалталы, билікті адамдар ғана кіретін жағдайға жеттік. Мұның жемісі қандай болмақ?

Думан Рамазан: Иә, дұрыс айтып отырсың. Өзімізге қатыстыны ғана айтайықшы. Қаламгердің бастағы абырой-беделі жылжып барып аяққа бір-ақ түсті. Қазір билік ақын-жазушылармен санаспайды. Санаспайды дейміз-ау, керек те қылмайды, пысқырып та қарамайды. Жастарды аз жазады деп кінәлаймыз ғой. Көркем шығарма жазу оңай емес, ал сол ақ-адал еңбегіне ақы төленбесе, ол қалай өндіртіп жазады?! Ақын-жазушылардың абырой-беделінің түсіп кеткені өзімізге де байланысты ма деймін. Шетімізден жалтаңкөзбіз, жағымпазбыз, ешкімге батып ештеңе айта алмаймыз, бүгежектеп, ешқандай талап қоя алмаймыз. Халықтың түгіл, өзіміздің сөзімізді сөйлей алмайтын дәрежеге түстік. Бәріміз де биліктің қолжаулығына айналып кеттік. Не десе де «ләппай тақсырлап» бас шұлғи береміз. Әрине, айтатынын айтып қалатын бірлі-жарым қаламгерлер бар. Бірақ олар өте аз. Үндері құмығып шығады. Осыдан кейін қаламгер қауымның абырой-беделі қайдан болсын? Өзің айтып отырғаныңдай, қазір шын мәнінде қалталылар мен биліктегілердің айы оңдарынан туып, дәурендері жүріп-ақ тұр! Ел солардың аузына қарап қалды. Ал олар не айтады дейсің?! Бірақ енді айт, айтпа, солай болып тұр. Бұл, әрине, жақсылықтың нышаны емес. Көр де тұр, мұның зардабы өте ауыр болады. «Көресіні көрмей, көрге түспейсің» деген сөзді енді айтатын боламыз.

Есей Жеңісұлы: Заманға, қоғамға көңіліңіз тола ма?

Думан Рамазан: Заманыма ешқандай өкпем жоқ, ал қоғамыма айтар базынам көп. Біз қазір адам түсініп болмайтын қойыртпақ қоғамда өмір сүріп жатырмыз. Елімізде бұрын-соңды көз көріп, құлақ естімеген сорақылықтар болып жатыр. Күн сайын он жаңалық естісең, соның тоғызы жамандық болып шығады. Бұдан кейін біз қайтіп оңамыз? Ел бетімен кетті, ие бола алмай қалдық. Тәртіп жоқ, қылмыстың небір сорақысын жасап жатырмыз. Ажырасулар, жетім-жесірлер көбейді. Жастарымызды қорғансыз, қараусыз қалдырдық, дұрыс тәрбие бере алмай жатырмыз. Мұның ащы запыраны қазірдің өзінде-ақ аузымызға толып кетті. Ал онымен бас қатырып жатқан ешкім жоқ.

Есей Жеңісұлы: Өз «папирусыңызға» қандай жазба жазып жатырсыз?

Думан Рамазан: Мен биыл екі шығарма жаздым. Бірі – Ақмоладағы 1979 жылғы неміс автономиясына қарсы көтеріліс туралы «Алаң» атты хикаят, екіншісі – «Керей – Жәнібек» атты пьеса. «Алаң» «Ақиқат» журналында жарияланды. Ал «Керей – Жәнібек» биыл күзде театрларда сахналанбақ. Мені кейінгі кездері бірыңғай тарихи шығармалар жазып кетті деп күстанаушылар да табылып жатыр. Сондықтан соларға жауап ретінде бүгінгі күннің тақырыбына қалам тартуды жөн деп шештім. Ойымда бір психологиялық драма пісіп-жетіліп жатыр. Енді соған кіріспек ойым бар. Бұл да драматургиялық шығарма. Маған марқұм аса білгір театр сыншысы Әшірбек Сығай  ағамыз кезіккен сайын: «Думан, сенің жанрың драматургия екен. Екі қойылымыңды да көрдім, ұнады. Сен енді прозаны қой, қазақта онсыз да құр сөзден қуырдақ пісіретіндер көп, басыбүтін драматургияға кел», – деп айтып жүретін. Әрине, басыбүтін драматургияға көшіп кетпесем де, осы жанрда біраз бағымды сынап көрмек ойым бар. Театрлардың өздері тапсырыс бере бастады. Бірақ мен қанша ақша ұсынса да, оның бәрін бірдей қабылдай бермеймін. Өзімнің адам ретінде де, қаламгер ретінде де ұстанатын принциптерім бар. Қазақстан халқы Ассамблеясынның – 20 жылдығына орай еліміздегі халықтар достығына қалай қалам тартпақпын?! Өйткені, мен халықтар арасындағы сондай бір шынайы достықты көріп тұрғамын жоқ. Әрине, мен өзімнің таным-түсінігім тұрғысынан жазып шығар едім, бірақ оны бәрібір қоймайды ғой! Кейіпкерлерімнің бәріне бет-перде кигізіп қояр едім. Ал қойылымның соңында сол бет-перделердің бәрін сыпырып, олардың шынайы «бейнелерін» көрсетер едім... Бұл, әрине, тамаша қойылым болар еді. Бірақ, өкінішке қарай, елімізде ондай шығармаларды қоя алатын театрлар жоқ қой.