Тарихтағы ең атышулы медициналық оқиғалардың бірі Германиядан бастау алған. Өткен ғасырдың орта тұсында немістің Chemie Grünenthal атты фармацевтикалық компаниясы нарыққа жаңа препарат түрін шығарды. Басты мақсат – пептидтерді пайдалана отырып арзан антибиотиктерді жасап шығару болды. Компанияның қызметкерлері түрлі зерттеулер нәтижесінде 1954 жылы Талидомид (thalidomide) атты жаңа препарат ойлап тапты. Бір жыл өте жаңа препараттың үлгілері Германия мен Швейцарияның түрлі дәрігерлеріне тегін берілді. 

Бастапқыда құрысу ауруына қарсы ем ретінде шығарылғанымен, Талидомидке артылған үміт ақталмады. Алайда, сынақ барысында оның ұйқысыздық, жүрек айнуға қарсы жақсы қасиеттерінің бары анықталды. Оның үстіне, сынақтардың оңтайлы шығуына компания барын салып, кейбір химиялық қоспаларды да енгізді. Бұдан соң талидомидтің дәрілік әсері көптеген мамандарды таңқалдырды.  Ол тыныштандыратын және ұйықтататын өзге препараттарға қарағанда әлдеқайда тиімді болып көрінді. Сөйтіп, мамандардың қолдауынан соң 1957  жылы препарат Contergan деген атаумен нарыққа шығарылды. 1958 жылдың сәуір айында Ұлыбританияның  Distillers компаниясы талидомидті Distaval деген атаумен де өндіре бастады. 

Алғашында жаңа дәріге деген зор сұраныс пайда болды. Талидомид  Еуропада жүктіліктің алғашқы кезеңінде құсу, жүрек айнуға қарсы дәрі ретінде кеңінен қолданыла бастады. Жаңа дәріні Америка құрама штаттарына да апаруға ұмтылыс жасалды. Сол замандағы американдық заңнама дәрілік препаратты лицензиялау үшін тек оны қолдану кезіндегі қауіпсіздікті талап еткен. Әйткенмен, лицензия беруге дейін дәрілік заттың клиникалық сынақтан өткізу кезеңінде қолдануға рұқсат етілетін. Осы себепті  Richardson-Merrell компаниясы 1267 терапевт арқылы келісімімен жаңа дәрінің 2,5 миллионнан астам данасын 20 пациентке сатып үлгерді. 

Дәрігерлердің басым бөлігі талидомидті қауіпсіз әрі пайдалы дәрі екенін растап, өз есептерінде осыны атап өтті. Тек кейбір мамандар күдігін жасырмады. Мәселен, FDA ұйымы тарапынан препаратты лицензиялау үшін бекітілген доктор Френсис Келси  тестілеудің нәтижесіне көңілі толмайтынын білдірді. Оның теріс пікіріне Richardson-Merrell компаниясы жаңадан туылған нәрестелерде препараттың кесірінен невриттердің даму қаупі барын біле тұра өз рапортында оны атап өтпегені әсер етсе керек. Фармацевтикалық компанияның зор қысымына қарамастан Френсис  Келси жаңа дәрінің таралуына келісімін бермей, нәтижесінде  Kevadon препараты Америка нарығына шығарылмады.   

Кейінгі оқиғалар желісі көрсеткендей, Келси мыңдаған американдықтарды бір сұмдықтан құтқарған екен. Ал Еуропа күйрете берілген соққының астында қалды. Әлемнің 46 елінде  ерте токсикозға ұшыраған жүкті әйелдер талидомид атты «ғажайып дәріні» қабылдауды әдетке айналдырды. 

Алғашқы күдік

1956 жылдың 25 желтоқсан күні Chemie Grünenthal компаниясының Штольберг қаласындағы  қызметкерінің отбасында құлағы жоқ қыз дүниеге келді.Оның анасы ресми түрде нарыққа шығарылмаған талидомидті қабылдаған екен.  Әрине, ол кезде дәрілік зат пен нәрестенің мүгедектігі арасында байланыстың барын ешкім болжамаған еді, себебі физикалық дефектілері бар бүлдіршіндер бұған дейін де туылған. Алайда, көп ұзамай талидомид нарыққа шығарылған соң туа біткен мүдегектігі бар нәрестелердің саны күрт көбейді. Дәрігерлер күдіктене бастады. 

Алғаш дабыл қаққандардың бірі – педиатр Ганс Рудольф Видеманн   1961 жылы осы мәселеге қоғамның назарын аударып, «бұл нағыз эпидемия» деген бағасын берді. Сол жылы-ақ  Германияның Ахен (компанияның штаб-пәтері осында орналасқан) қалалық прокуратурасына Chemie Grünenthal компаниясына қарсы алғашқы айыптаулар келіп түсе бастады. Жүктілік кезінде талидомидті тұтынған аналардан туылған балалардың басым бөлігінің аяқ-қолдары дамымай қалғаны белгілі болды.

1961 жылдың соңында Германияда профессор Ленц, Австралияда доктор Макбрайд мүгедек нәрестелер мен жаңа дәрілік заттың  арасындағы байланысты анықтады.  Ленц өзінің күдігі жайлы Chemie Grünenthal  компаниясына телефон арқылы хабарлады.  Бірер күннен соң Welt am Sonntag газетінде доктордың ашық хаты жарияланып, талидомидтің кесірінен мүгедектікке ұшыраған 150 нәрестенің жағдайы баяндалды. Бұл қоғамда кеңінен талқыға түскен соң фармацевтикалық корпорация нарықтан өнімін кері қайтаруға мәжбүр болды. Әйткенмен, компания эпидемия мен талидомидтің арасындағы қандай-да байланысты  жоққа шығарудан жалықпады.  

Ауру құрбандары - 12 мың нәресте

Қалай болғанда да, талидомид нарықтан кері қайтарыла бастады. Алайда, қауіпті дәрі Еуропа ғана емес, Азия, Африка мен Оңтүстік Америкаға  таралып үлгерген еді. Препараттың зияны белгілі болғаннан кейінгі 9 ай бойына   талидомид Италия, Жапония секілді елдерде еркін сатылымда жүре берді. Дәрінің кесірінен басталған эпидемияның шынайы деңгейі біліне бастады. 

Мамандар тарапынан жүргізілген тексеру барысында 1956-1962 жылдар аралығында бірқатар елдерде 12 мыңға жуық нәрестенің дене кемтарлығымен туылғаны анықталды.  Бір ғана Ұлыбританияда 2 мыңнан астам мүгедек бала туылып, олардың мыңға жуығы бірнеше ай ішінде көз жұмды. Профессор Ленцтің болжамынша, ФРГ-де 1959 жылдан бастап 3 мыңдай бүлдіршін талидомидтің құрбанына айналған. Одан бөлек, дәрілік препаратты қабылдаудың салдарынан 40 мыңнан астам адам перифериялық невритке шалдықты. 12 мыңға жуық балалардың 5 мыңнан астамы  ғана тірі қалғанымен, олар өмір бойына мүгедек атанды. 

1968 жылға қарай прокуратура 972 беттен тұратын материалдарды әзірлеп, сот процесі басталды. Жауапқа Chemie Grünenthal компаниясының жеті қызметкері тартылды. Нарыққа қауіпті медициналық препаратты дұрыстап  тексермей жіберіп, мыңдаған бүлдіршіннің денсаулығына зақымын тигізгеніне қарамастан, компанияның көп жыл бойы негативті ақпаратты барынша жасырып қалуға ұмтылғаны да әшкереленді. 

Жарты ғасырға кешіккен кешірім

1970 жылдың 18 желтоқсанында осы іс бойынша соңғы сот отырысы болып өтіп, нәтижесінде Chemie Grünenthal компаниясы талидомидтен зардап шеккен балаларға өтемақы ретінде 100 миллион неміс маркасын төлеуге міндеттелді. 1971 жылы Германияның денсаулық сақтау министрлігі Hilfswerk für behinderte Kinder атты арнайы қор ашып, қаражат осы ұйым арқылы төлене бастады.  Ай сайын әр балаға 100 бен 450 марка арасында өтемақы төленіп отырды. Кейін бұл сома бірнеше есеге дейін өсті. 1992 жылғы дерек бойынша, қордан өтемақы ретінде 2866 адамға 538 миллион неміс маркасы төленген. 

Осы секілді сот процесі Ұлыбританияда да болып өтті.  1973 жылы бұл елде Thalidomide Children’s Trust қоры құрылып, оған ерте жүктілік кезінде талидомидті қабылдаған аналардан туылған мүгедек балаларға қолдау көрсету ісі міндеттелді. Ұлыбритания Үкіметі болса талидомид трагиедясының құрбандары болған  отбасыларды салық төлеуден де босатты.    «Санди Таймс» газетінде «Біздің талидомидті балаларымыз – ұлттық масқарамыздың себепкері» атты атышулы мақала жарық көріп, онда Distillers компаниясының төлеп отырған өтемақысы ағылшын отбасыларына келтірілген зардапқа мүлдем сәйкес еместігі баса айтылды. Фармацевтикалық компанияның жылдық айналымы 64 миллион, ал  жалпы активтері 421 миллион фунт стерлинг бола тұра өтемақыға бар болғаны 3 миллион 250 мың фунт стерлингтің бөлінгені  жұртшылықты ашу-ызаға булықтырды. Артынша-ақ Distillers қордағы қаражаттың көлемін 5 миллион фунт стерлингке дейін өсірді. 

Талидомид трагедиясы көптеген елдерді дәрілік заттарды лицензиялау ісіне қатысты  көзқарасын өзгертуге мәжбүр етті. Талап күшейтіліп, тексеру ісі анағұрлым тереңірек жүргізілетін болды. Сөйте тұра, талидомид қазіргі таңда да сирек болса да қолданылуда. Әйткенмен, ашық сатылымда бұл препарат кездеспейді. Оны негізінен алапес ауруын, миелома мен ауыр онкологиялық ауруларды емдеуге пайдаланады. 

Атышулы Chemie Grünenthal компаниясы бүгінгі таңда да жұмыс істеп келеді. Бір қызығы, сот процесінде айыпты ретінде танылып, жауапкершілікке тартылған компания талидомид трагедиясы үшін арада жарты ғасыр өткен соң ғана, яғни 2012 жылы кешірім сұрап, мәлімдеме таратты.