«Ару Алматыда ақберен ағалардың арқасында оның есімі студент кезінде-ақ танылды. Иә, ол студент еді. 1989 жылы «Жұлдыз» журналының кезекті бір санында Серік Жанәбілдің «Аймауытовтың ақырғы күндері» атты эссесі жарық көрді. Жұлдыздай жарқырап Жүсіпбектей жанның өткенін жартыкеш білетін жамағат тыңнан түскен түрендей болған осы оқиғаға елеңдесті. Артынша Серік Жанәбілдің «Дүрбелең» атты кітабы жеке жинақ болып «Жалын» баспасынан жарық көрді» дейді журналист, жазушы Сабырбек Олжабай. «Серік Жанәбіл нағыз халықтың адамы» деген жазбасында. Аға-досы туралы ағынан жарылған мақаласын былй жалғастырады: 

Ол кезде студентті былай қойғанда, мүйізі қарағайдай қабырғалы қаламгерлердің өздері пышақтың қырындай жинақтарын зорға шығаратын еді. Артынша Серіктің «Молықбай қобызшы» деген повесі жарық көрді. Оқырмандар ақиық ақын Ілияс Жансүгіровтің «Күйші» деген поэмасынан танитын қобызшы Молықбай жаңа қырынан көрінді. 1993 жылы С.Жанәбіл «Молықбай қобызшы» деген фильм-спектакль сценарийін жазып, эфирге шығарды. Осы спектакльдің қоюшы-режиссері Елжас Қасиманов болды. Аталмыш фильм «Қазақтелерадио» корпорациясының алтын қорында сақтаулы.

Мұны білетінім, ол кезде біз жастар басылымы – «Лениншіл жас» газетіне кәдімгі қызға ғашық болғандай ынтық едік. Газеттің әрбір санын жібермейміз. Ал, жастардың сүйікті басылымының редакторы белгілі спорт журналисі, жазушы Сейдахмет Бердіқұлов. Сейдахмет аға спорт тақырыбына бұрқыратып жазады. Жеке кітаптары да бар. Спортты жастайынан жанына серік еткен ауылдың қара домалақтары «Лениншіл жас» десе ішкен астарын жерге қояды. Студент кезінен жазушы аты шыққан Серік Жанәбілов осы басылымда дап-дардай қызмет істеп жүргеннен соң, енді оны білмеу журналистік жолдан жаңылғанымыз болар еді.

Мен Серікті сырттай осылай таныдым. Алматының аспаралы аудиторияларында, келісті көшелерінде, дидарғайып кездесулер мен басалқалы жиындарда талай сырлас болып едік, сыраханаларда талай табақтас болып едік деп Алланың да алдында, адамның да алдында өтірікші болар жайым жоқ. Біздің жол кейін ойда-жоқта тоғысты.

Қарт, қабырғалы Қаратаудың теріскейінде Созақ деген ұлы дала жатыр. Ұлы болатыны мұнда қазақ хандығының алғашқы уығы қаланған. «Әзіреті Қаратау әулиелердің кені еді» деп батырлар жырында айтылғандай, мұнда әулиелі, киелі мекендер көп. Баба Түкті Шашты Әзіз, Ысқақ баб, Қарабура әулие, Ақсүмбе, Бабата, Құмкент, Созақ осы айтқандарымызға куә. Міне, осы құт дарып, береке қонған ауданда журналистік жолым басталып, үш бесжылдықтай мерзім Теріскей төрінде жүріңкіреп қалдым. 1993 жылдың қоңыр күзінде аудандық «Молшылық үшін» газеті редакторының орынбасары қызметінде жүрген кезімде облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетіне арнайы шақыртылдым. Біздің кішкентай көш Шымкент шаһарының бір кіндігіне байланды.

Осылай жүргенде оқта-текте ұшырасып қалып, сан алуан сыр бұлағын ағытатын Серік Жанәбілді Шымкенттің шырмауықтай шұбатылған көшелерінің бірінде тағы ұшыраттым. Бұл жолғы әңгіме енді өрістен қайтқан малдың алдынан шыққан адамдардікіндей үзік-үзік емес, қисынын тауып қабысқан, шебердің қолынан шыққандай шымыр өрілген, тәп-тәуір түсінушілік танытқан басалқалы сыр-сұхбат болды.

– Сабырбек, – деді сонда Серік, – әлі есімде, 1972 жылы сенің екі-үш сықағың Оспанхан Әубәкіровтің алғысөзімен «Лениншіл жас» газетіндегі «Сүзеген сөзде» жарияланған еді. Онда республикада сықақ, сатира жанрына жазатындар сирек. Бірде курстасым, қазіргі белгілі ақын Қонысбай Әбілов маған: «Серік, білесің бе, «Сүзеген сөзге» Созақ жақтан Сабырбек деген сықақшының дүниелері жиі шығады. Өзін бұрын-соңды көріп пе едің?» деп сұрады. Міне, сені содан бері сырттай білемін. Ал, бүгін етене таныс болып отырмыз.

Осы таныстық-білістіктің соңы үзеңгі жолдастыққа ұласты. Міне, бұл жерде Серік дейтұғын сұңғыланың есте сақтау қабілетінің ерен екендігін оқырмандарға жеріне жеткізе білдіру, таныстыру үшін осы жолдарды жазып отырмын. Сонау 1972 жылғы екі-үш сықақ өлеңді есте сақтаудың өзі оңай шаруа емес. Оның үстіне Серік менің «Лениншіл жас» газетінде жарияланған «Жан жараланбасын», «Қисық ағаштың иір бұтағы», «Оқыған азамат», тағы басқа мақалаларым мен «Қимастық» деген шағын әңгімемді де білетін болып шықты. «Бұларды қалай біледі?» деп аң-таң болып отырғанымда санасы сергек Серік дос тарихи-танымдық оқиғалардан бөлек, арғы-бергі әдебиетке де жүйрік болып шықты. Қай тақырыпты қозғасаңыз да қиялай өрлеп, орны-орнымен қолмен қойғандай етіп әсерлі де сенімді әңгімелейді. Қашан, қайда жүріп жаттағанын өзі біледі. «Бұл жөнінде пәленше ақын былай деген екен» деп әңгімесін тұздықтап, дәлел келтіретін өнері тағы бар. Серік әріптесімнің Оралхан Бөкей туралы естеліктерінің өзі бір төбе. «Лениншіл жас» газетін Шерхан Мұртаза басқарып тұрғанда Оралхан Бөкейдің «Қасқыр ұлыған түн» деген әңгімесі қалай басылғанын Серіктен жақсы білетін жан жоқтай көрінеді маған.

Тегі, Серік жолы болған жан. Ол бүгінде бүкіл Қазақстанға танымал ақын-жазушылар Ұлықбек Есдәулетов, марқұм Нұртілеу Иманғалиұлы, тағы басқа да жампоздармен бірге оқу бақытына ие болған. Курстастарымен әлі де қоян-қолтық араласып тұрады.

Серіктің саясаткерлігі, серпіліп, қиялын қияларға жетелейтіні рас енді. Ол кезінде «Айғақ Медиа» ЖШС-інің бас директоры Дулат Әбішұлының бастамасымен жүргізілген бірқатар экспедицияларға қатысып, қоржынын тарих тұнбаларына толтырып қайтты. Өзі де тарихтың талай қыртысын тәп-тәуір білетін ол Алматы облысындағы көптеген жер-су аттарын жатқа айтады. Айталық, ол 2011 жылғы 22 тамызда Қапалдағы Ешкіөлмес тауы етегіндегі Біржан мен Сара айтысқан жерге арнайы барды.

«Айғақ» телеарнасынан тамашалап отырдым, Серік Біржан мен Сараның айтысын көзбен көріп, құлақпен естігендей нақпа-нақ айтады.

– 1863 жылы Шоқан Уәлиханов Күреңтөбел ауылының етегінде Біржан-Сара айтысын жазып алуға тырысқан. Демек, Шоқан да осы айтысқа көңіл бөлген. Олар айтысқанда Біржан 47-де, Сара 20-дағы қыз екен, – деп басталатын Серіктің әңгімесін тыңдасаңыз, талай тың дерекке кезігесіз.

Осы сапарда экспедиция жоңғар соғысында ерлікпен қаза тапқан Қарабатыр бабаның басына да барып, Құран бағыштады, жаужүрек, баһадүр батырдың өмірінен көптеген тың деректер алып қайтты.

– Сәке, түптеп келгенде сіз де бүгінгі сал-серілердің бірісіз ғой, – деймін жазушының шабытын қайрағым келіп.

– Университетте оқып жүргенімде Мәлік Ғабдулиннің лекцияларын зейін қоя тыңдадым. Академик ағамыз қазақтың сал-серілері, эпос жырлары, лирикалық өлеңдері туралы тереңнен толғайтын. «Әрбір қазақ сері болуы керек. Біздің қазақтың қанында серілік қасиет бар. Басқа ұлттардан өзгешелігіміз осы» деп отыратын ұстазымыз. Ол батыр Бауыржан Момышұлының бойында 5 асыл қасиет бар деуші еді. Қазір академик ағаның пайымына сай менің ұғымымша, «сал» сөзі Біржанға ғана жарасады. Өйткені, оның айналасында он шақты, жиырма шақты өнерлі жандар жүрген. Бәрі бірігіп, тұтас ансамбль түзген. Ал, Ақан сері Сағынайдың асындағы бәйгеде Құлагерін Батыраш пен Қотыраш қысастықпен өлтіргенде «той шырқын бір қылқұйрық үшін бұзбаңдар» деп жұртшылықты өзі сабырға шақырған. Міне, бұлар осындай тарихи тұлғалар. Біздікі серілік деуге келе қоймас. Серілік адамдардың маңдайына жазылады. Оны өзіне-өзі телісе, жараса ма?! Айталық, жазушы Сәкен Жүнісов соңғы жылдары «Сәкен сері» деп жазып жүрді. Оны біреулер мойындағанмен, біреулер мойындамады, – дейді Серік терең толғанып.

Енді Серіктің серілігін толғасақ, әңгіме ұзаңқырап кетеді. Сірә, оны «сері мінезді жігіт» деу жарасатын шығар. Өйткені, үнемі қиял қанатында жүретін қаламгердің серілігі хақында айтатындар аз емес. Соның бірі – мынау. Оны бір аудандық газетке редактор етіп жібереді. Барса, өзінен екі курс жоғары оқыған досы осы қызметтен дәмелі екен. «Қасқыр да қас қылмайды жолдасына» демекші, менікі жарамас» деп облыс басшылары ұсынып отырған қызметтен бас тартқан ғой. Енді мұны серілік деп қалай айтпасқа?! Мұндай мысал оның өмірінде көп-ақ. Тізбектей берсек, басқа тақырыпқа ойысып кететіндейміз.

1991 жылдың 21 тамызы. Алматыдан шыққан пойыз Шымкент теміржол вокзалына таңертең келіп тоқтады. Одан бір топ ақын-жазушылар түсті. Күтушілер арасында Серік те бар еді. Оралхан Бөкей шымкенттік іні-досын көргенде қатты қуанды.

Бұлар Тұтқабай Иманбеков, Сайлау Пернебаев төртеуі Серіктің Құрылысшылар көшесіндегі үйіне тура тартты. Пәтер екі бөлмелі еді. Орағаң:

– Балаларың өсіп келеді екен. Облыс басшысына айтып, төрт бөлмелі пәтер әпертейін, – деді.

– Аға, мен сіздерді үй көрсету үшін шақырып отырмын, – деді Серік өзіне тән мінезбен жайдарыланып.

Одан әрі әңгіме әсерлі өрілді. Оралхан аға шешіліп сөйледі. Тамақ желініп, шай ішіліп болған соң «әлемде не жаңалық болып жатыр екен?» деп олар телеарнаны қосқан. Сөйтсе, Мәскеуде «Тамыз бүлігі» деген атпен белгілі оқиға орын алыпты. Оралхан Бөкей «бұлай болмауы тиіс еді ғой» деп бас шайқады. Түс ауа жазушылар Созаққа аттанып кетті. Осы сапардың сәтсіздігі үшін Серік әлі де күйзеледі.

Оның тағы бір күйзелісі бар. Ол Жүсіпбек Аймауытов тұрған үйді бұзғызбай сақтап қала алмауы еді. Иә, Шымкент қаласында Жүсіпбек Аймауытов 1926-1929 жылдары ғұмыр кешті. Серік Жанәбілдің «Жұлдыз» журналында жарияланған «Аймауытовтың ақырғы күндері» атты тарихи еңбегі осы кезеңдерді қамтиды. Абдулла Тоқай атындағы көшедегі үйде көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, жампоз жазушы Жүсіпбек Аймауытов үш жылдай тұрып, өзінің атақты «Ақбілек» романын жазды. Жоғарыдағы еңбегінде Серік «Ақбілектің» Шымкентте жазылғанын дәлелдеуге талпынды.

– «Мен ғана араластым» десем, адалдық ауылынан алыс кетермін. Шәкен Орынбекұлы, Ілесбек Байжанов, Өсербай Сүйіндіков, Әсілхан Оспанұлы, Райымбек Әбсейітов, Керім Тіленшіұлы секілді бір топ зиялы қауым өкілі сол кездегі қалалық атқару комитетінің төрағасы Қуаныш Төлеметовтің алдына бардық. Әсекең әдемі сөйледі. Сөйтіп, біз Шымкенттегі бір мектепке және көшеге Ж.Аймауытовтың атын беру керектігі жөнінде пікірімізді айтып, арнайы хат та қалдырдық. Кейіннен бұл ойымыз жүзеге асты. Қазір Шымкентте Ж.Аймауытов атындағы №64 орта мектеп бар. Көшеге де аты берілді. Ана бір жылы Жүсекеңнің жалғыз тұяғы Шымкентке келіп, әкесінің атындағы мектепте кездесу өткізді. Осы кездесуге арнайы барып қатыстым. Ұшырасудан соңғы ойларымды қағазға түсірдім. Алайда, асылдан қалған тұяқ Алматыдағы қарттар үйінде ешкімге керек болмай қалып, көз жұмды. Мені бір қинайтыны осы, – дейді Серік.

Жоғарыда жазғанымыздай, Аймауытов тұрған үйді сақтап қала алмаумен бірге, сол үйдің сыртына ескерткіш тақта да орната алмай қалудың күйініші қазір де жан сыздатады. «Ақбілек» романының Шымкентте жазылғанын дәлелдеген ақ жүрек жазушының айтары талай тарихқа астар болады.

Сол Серік Жанәбіл жуырда жетпістің жотасына көтерілді. Бүгінде жетпісін желпілдетіп ат шаптырып, айқай-сүреңмен, даңғазамен өткізіп жатқандар қаншама. Кездесулер ұйымдастырып, кеуделеріне салпыншақтар тағып, мәре-сәре болып жатқандар да табылады. Бұл жолы Серікті ешкім де іздемеді. Облыстық әкімшіліктің, облыстық мәдениет басқармасының бір грамотасы да бұйырмаған. Алайда, бұған жасыған жазушы жоқ. 1993 жылдан Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Дүрбелең», «Ол ертең атылады», «Молықбай қобызшы», «Алтын жүзік», «Жанымды түсін», «Өмір өткелдері» атты прозалық кітаптардың авторы, ҚР мәдениет қайраткері, «облыстың 2000 жылғы үздік жазушысы», Шымкент қаласының құрметті азаматы, Алматы облысындағы Ақсу ауданының құрметті азаматы, Қазақстанның құрметті журналисі, «ҚР Тәуелсіздігіне – 20 жыл» мерекелік медалінің иегері, 4 ұлдың әкесі Серік Жанәбіл ешкімге дабыра қылмастан, тып-тыныш қана жетпіс жылдығын өз құтханасында қарапайым ғана отбасымен атап өтті. Бұл – жүрегі ақ, адал жанның ешкімге өкпе-наз артпайтындығының бір көрінісі.

Сері мінезді Серіктің жазары да, шығар биігі де әлі алда. Ол – халықтың адамы, сондықтан да оны оқырмандары үнемі іздеп жүреді.

Иә, Сабырбек Олжабай жазғандай, сері мінезді Серіктің адамдығы адалдықпен астасқан азамат. Ал, шығармашылығы? Шығармашылығын, туындыларын оқырманның өзі оқып, әділ бағасын бере жатар. 

МОЛЫҚБАЙ ҚОБЫЗШЫ

2011 жылдың тамызының 11-күні Шымкент қаласында композитор Шәмші Қалдаяқовтың туғанына 80 жыл толған тойында облыс әкімі Асқар Мырзахметов өзі бас болып, Шәмшінің ескерткішін салтанатты түрде ашты. Халықтың мерейі өсті. Мыңдаған адамдар оның куәсі болды. Міне, нағыз қуаныш осы еді.

Сол кештен кейін үйге оралдым. Ұйқым келмеді. Сталиндік зұлмат заманда, 1929 жылы жазықсыз жазаланып, жасы жетпістен асып, сексенге жақындағанда Алматы қаласының абақтысында қайғылы қазаға ұшыраған ұлы қобызшы Молықбай Байсақұлының белгісіз бейнесі түн жарымында көз алдыма елес беріп, жүрегімді сыздатып, әбден мазамды алды.

Егемен ел болдық. Бұл – қуаныш. Қолында билігі бар азаматтар осы сәтті пайдаланып, ел аузында бұрын-соңды естімеген ата-бабаларына алып ескерткіштер қойдырып, көше атын бергізіп, әуре-сарсаңға түсіп кетті. Тарих бетінде жазылмаған, ел естіп-білмеген батырлардың өтірік туысқандары табылып, ұлан-асыр той жасауда. Ал ескерусіз қалған шын таланттар өшіп барады. Олар түнде жарқырап, таңата көзге көрінбей қалады. Осындай көмескіде қалған тұлғаның бірі – Молықбай Байсақұлы. Оның артында қалған жалғыз ұрпағы – қара қобызы ғана...

Молықбайға бір ескерткіш бұйырмады.

Молықбай кім? Ол қандай қобызшы? Қай жылы туып, қай жылы қайтыс болған? Әлде аңыз адам ба? Мәселені осыдан таратайық.

Молықбай Байсақұлы 1875 жылы қазіргі Алматы облысының Ақсу ауданында қобызшы Байсақ Бұғыбайұлының отбасында өмірге келген. Үлкен атасы Жетібай да қобызшы болыпты. Ұлы бабасы – ер Тоқпанбет. Сүйегі Түркістанда жерленген. Қазақ тарихында белгілі адам. Ақын Сара Тастанбекқызы осы Молықбаймен туысқан.

Қызылорда қаласынан шығатын «Жаңа әдебиет» журналында Ілияс Жансүгіровтің «Күй» поэмасы жарық көреді. Онда Ілияс ақын: «Қазақта қобызшының қалғаны сол», – деп ашық айтады. Ілияс біледі. Ол кезде қазақтың атақты қобызшысы Ықылас Дүкенұлы өмірден өткен кез еді. Кеңес заманына жеткен қобызшы Молықбай Байсақұлы болатын.

Жалғыз қобызшы, Қорқыт күйлерін елге жеткізуші, ірі талант иесі Молықбайдың жазықсыз түрмеге қамалып өлгені Ілиясқа өте ауыр тиіпті. Ілияс ұлттық тұрғыда ойлайтын адам ғой. «Күйші», «Құлагер» поэмаларымен бірге «Исатай – Махамбет» пьесасын, Құрманғазы туралы «Көбік шашқан» дастанын, Молықбай туралы «Күй» поэмасын жазды.

– Қажыған көңіл қамын, жүрек жанын,

Қозғаған қобыздағы қоңыр сарын.

Әлемнің әуеніне бермес ем-ау,

Қазақтың мұңын тартқан күйші шалын, – деп Ілияс жүрегімен жырлайды.

«Қазақтың мұңын тартқан күйші шалын», – деген сөздің астарында қазақ ұлты жатыр. Ілияс Молықбайдың күйлерін өте жоғары бағалады.

Мағжан Жұмабаев қобызшы Қойлыбай бақсы туралы поэма жазды. Сәкен Сейфуллин «Ықылас қобызшы» деген әңгімені өмірге әкелді.

Ілияс Молықбайдың қайдан шыққанын, өмірде болғанын елге айтып кетеді. «Матайда, Кенже, Тұңғат, Сақайдағы!» – деп айтуы Молықбайдың төл құжатының белгісі. Қобызшыда тууы туралы куәлік болмаған.

Қобызшының тұсында Ақсу өңірінде атақты Толғанбай ақын өмір сүрді. Қобызшы осылармен араласты. Әсет Найманбаевтың өзі Молықбайдың қобызындағы күйлерді тыңдаған. Жетісу жерінде атақты Сүйінбай, Бақтыбай ақындармен бірге Молықбай қобызшы қатар айтылады.

2007 жылы 16 мамыр күні Талдықорған қаласының І.Жансүгіров атындағы Мәдениет сарайында Молықбай Байсақұлының туғанына 150 жыл толуына арналған ғылыми-танымдың конференция өтті. ҚазҰМА профессоры Раушан Қожабекқызы Мұсақожаева:

– Қорқыт күйлері әлі тірі. Қойлыбай, Молықбай, Ықылас сияқты қобызшылар оның күйлерін халыққа жеткізе білді. Молықбай – қобызшы Қорқыттың артында қалған өлмес мұрасының жалғастырушысы. Біз Молықбайды өз көзімен көріп, оның күйлерін тыңдап, «Күй» поэмасын жазған Ілияс ағамызға алғысымызды айтамыз. Кеңес заманында Қазақ елінде қалған жалғыз қобызшы осы Молықбай Байсақұлы. Біз оның ұмытылған күйлерін қалпына келтіруіміз керек. Өнер өшпейді. Молықбай ол Паганини сияқты дүлдүл дарын иесі. Паганиниге ескерткіш орнатылған. Елі оны құрметтейді.

Ал қобызшыға ескерткіш орнатылмаған. Бұл өкінішті. Иә... Өкінішті! – деді.

Раушанның бұл сөзі елге ой салды. Жанғали Жүзбаев, Әбдіманап Жұмабекұлы, Жемісбек Дәулетбекұлы ойлы пікірлерін айтты. Сейдахмет Мұхаметшин, Егеубек Далбағаев қобызшыға ескерткіш орнатуды жөн деп қолдау білдірді. Молықбайдың киелі қара қобызын қайта өңдеп, қалпына келтірген өнер шебері Қанат Қазақбаевқа ел алғысын айтты.

– Мен 1970 жылы Алматыдағы Құрманғазы атындағы консерваторияда оқып, атақты қобызшылар Дәулет Мықтыбаев пен Жаппас Қаламбаевтан дәріс алдым. Молықбай күйлерін елге оралтуымыз керек. «Жезкиік», «Бозінген», «Аққу», «Құдіреттің құсы», «Желмая», «Ақсақ құлан» күйлерін қобызға түсіріп елге таратқан осы Молықбай қобызшы! – деді Ә.Жұмабекұлы.

Молықбайды Ілиястың терең білуінің сыры бар. Молықбайдың ата тегі қобызшы болған екен. Әкесі Байсаң, атасы Бұғыбай, бабасы Жетібай атақты күйшілер еді. Ал Ілиястың әкесі Жансүгір, атасы Берсүгір, бабасы Өтеш ақын адамдар болған. Ілияс туғанда Құмдағы Қайнар баба ауылына Молықбай барады. Жансүгірдің әйелі екінші ұлына босанады. Меккеден қажы атанып келген Берсүгір қария:

– Балам! Атыңды Молықбай деп қойған екен. Елге молшылық әкелсін деп ниет білдірген ғой. Әкең Байсақ пен атаң Бұғыбайды танимын. Ақын Сара қарындасың. Текті әулеттің түлегісің. Ұлы бабаң – ер Тоқтанбет. Елің Сақай. Біз де тегін емеспіз. Смағұл қажының өзі неге тұрады. Жаңа өмірге келген немеремнің есімін өзің қой! – депті.

Көкшіл көзді, өңі нұрлы, ер мінезді Молықбай сөзге келмей жас нәрестеге Ілияс пайғамбардың есімін беріпті.

Бұл әңгімені маған Ілиястың туған інісі Қызырбек Жансүгіров өз аузынан айтты. Ілиястың ағасы Бимағзұмның баласы Кәппай куә болатын. Ферману жеңгей шай құйып беріп отырды. Үйде Қосан, Айт, Нығымет, Қалиасқар, Бөрібек, Сейітжан, Байғоржын, Жұматай есімді ауыл адамдары бар еді.

Молықбайдың туысқаны Орысбай ақсақал 1968 жылы үйінде отырып бір әңгіме айтты:

– Ілияс Ташкенттен келген соң осы ауылдағы Белтоғанда мұғалім болды. Бірінші әйелі Аманшаға үйленді. Жансүгір той жасады. «Шиліөзектің» бойында ат бәйгесі өтті. Жансүгір тойға Молықбайды шақырды. Басына бөрік киген, бойы ортадан жоғары, өткір жанарлы, жүзі нұрлы адам екен. Әр адамға тесіле қарап отырды. Ел: «Молықбай келді!» деп шуылдап жатты. Ойын баласы едім, – деді...

– Ілияс әйелі Аманша баладан қайтыс болғаннан кейін 1925 жылы музыка зерттеушісі, өзінің досы Затаеевичті Ақсуға ертіп келіп, Молықбаймен кездестіреді. Бірнеше күйлерін жазып алыпты.

Ілияс соңғы рет Мұхтар Әуезовті ертіп Сарқандағы Аман жайлауында киіз үйде отырған Молықбайға барып жолығады. Қастарында Талдықорған қаласы басшысының бірі Шамай Шінәсілов болыпты.

Төрт күндей қобызшының үйінде қонып, оның күйлерін тыңдайды. Ілияс «Күй» поэмасын сол жерде жазса керек. Көп кешікпей Желдіқарағайға бет алыпты. Ілияс өзінің «Жетісу суреттері» циклын атпен ел аралап жүріп жазған деген сөз бар.

Молықбай Жетісудың жер аттарын өте терең білген адам. Мәскеуде, Қызылорда да жүрген Ілияс Жетісудың жері мен өзен, бұлаңтарын осы Молықбайдан сұрап алған тәрізді.

Молықбайды кеңес заманының саясаты онша қызықтырмапты. 1927 жылы Ақсу ауданында Сарметен деген кісінің баласы Баймолданың қызы Мәрияны Шоқпар руындағы Мырзақұлдың ұлы Қожа алыпты. Осы тойда Молықбайдың жүйрік Кер аты бас бәйгеге ие болыпты. Жүйрік ат Ақсу өңірінің Құлагері екен. Осы атты аудан басшыларының бірі сұрап қолқа салады. Ақыры ұрлатады. Молықбай қасына аталас туысқаны Нөкербекті ертіп, әлгі басшыға барады.

– Сен бақсысың! – деп әлгі қобызшыға тіл тидіреді. Мазақ жасайды. Қарт күйші қатты күйінеді. Қолындағы тобылғы сапты қамшысымен әлгі басшының басынан салып-салып жібереді.

Бет-аузы қан-жоса болған әлгі айғайлап далаға шығады. Бар даусымен: «Көзім!» деп шыңғырады. «Молықбай партияға қол көтерді!» деп оншақты адам куәге шығады. Сот болады. «Бақсы» деген айып тағады. Молықбайды Алматы қаласындағы түрмеге әкетеді. Молықбай жүрер алдында ағайын-туғанымен қоштасады.

– Мен енді оралмаймын. Түсіме бабам Кенже батыр кірді. Атының артына мінгізіп алып кетті. Алдым қара түнек түн болды. Мен енді күн көзін көрмеймін. Мекенім түрме. Алматының ауылы қашық. Артымнан іздеп әуре болмаңдар. Үкіметтің құрығы ұзын. Мойныма ноқта түсті. Оны шеше алмаймын! – депті.

Інісі Нөкербекке қарап:

– Құмдағы Қайнар еліндегі Жансүгірге сәлем айт. Баласы Ілиясқа бір ауыз сөз айтсын. Менің ұсталғанымды білсін! – депті. Бұл қобызшының соңғы сөзі екен. Милициялар оны арбаға отырғызғанда кеудесін жоғары ұстап, оларға ащы мысқылмен ұзақ қарапты! – деген еді қарт журналист Тәңірберген Қалилаханов.

Молықбайдың әйелі Ырсай мен ұлы Тілеубек арада айлар өткен соң түрмеде өлген қобызшының басына киген бөркі мен қыстық тонын елге алып келіпті. Сүйегі түрмеде қалыпты. Оның қайда жерленгенін ешкім білмеді.

1938 жылы Ілияс та Алматы түрмесінде атылды. Сүйегі қайда, ол жағы жұмбақ.

Ақсу ауданындағы Қызылтаң ауылында осы ауылдың дана қарттары Мейрамбай, Орысбай, Жанатбек ақсақалдардың Молықбай туралы айтқандарын естіп өстім. Бұл кісілердің қобызшының туысқандары екенін кейін білдім.

Ол кезде ойын баласы едік. Бірде совхоздағы №1 ферманың меңгерушісі Бөрібек ағай таяғына сүйеніп тұр екен. Кеңсенің күншуағында әңгіме айтып отырған Мейрамбай мен Жанатбек қарияларға көзі түсті. Барып сәлемдесті.

– Сіздерге бір сұрағым бар. Екеуіңіз де Молықбай қобызшыны өз көздеріңізбен көрдіңіздер ғой? – деді Бөрібек аға.

Дауысы қатты шығатын. Екпіндеп сөйлейтін. Ержүрек, батыр мінезді адам еді.

– Байсақ пен Жаңсақ бірге туысады. Молықбай Байсақтың баласы болса, менің әкем Байдархан Жансақтың ұлы. Мен Молықбайға іні боламын, – деді Мейрамбай ақсақал.

– Күзде бір мәшине шөпті тегін түсіртіп бергіземін! – деді Бөрібек ағай риза болып.

– Маған ше? – деп Жанатбек қария көзін күннен көлегейлеп, көкшіл көзімен Бөрібекке қарады.

– Молықбай туралы не білесіз?

– Білемін. Ол «Бозінген», «Көк көбік», «Ңұдіреттің құсының күйі», «Аққу» деген күйлерді тартатын. Ол кезде жасым он алты, он жетіге келген кезім ғой. Қобызды күміспен күптеп, алтынмен аптаған өзінің туысқаны Естібай ұста. Мырзағұлдың баласы. Байсақ атамыздың зираты Егінсу ауылының тұсындағы Жанаш деген жерде. Маңайы қалың қамыс. Шағын терең көл бар. Ел ол жерді «Байсақ көлі» деп атайды. Молықбайдың өзі Алматының абақтысында қайтыс болды. Қайда жерленгенін ешкім білмейді. Кеңес заманының қызметкерін сабады деп басына бәле тілеп алды. Молықбайды «бай», «бақсы» деп айыптады. Жүйрік Кер атын аудан уәкілі тартып алды. Уәкілді босқа сабады! – деп Жанатбек қария басын шайқады.

– Сізге де шөп беріледі! – деді Бөрібек аға.

Жанатбек қария қатты қуанып қалды да:

– Партиямен ойнауға болмайды. Заң қатал ғой! – деді.

– Менің естуімше Молықбай көкем Әсет ақынның әндерін көп айтады екен. Әсет Маман байдың балаларымен араласып тұрыпты. Қарағаштағы ауылда көп болыпты. Қобызшыны да Маман балалары кұрметтеген ғой. Көкем түрмеде жатқанда артынан бірінші рет әйелі Ырсай мен баласы Тілеубек барыпты. Қобызшы қатты жүдеп кеткен екен. Ауылдан апарған тамақтарды жанындағыларға беріпті де:

Ел-жұрттан алыс кетіп ақырында,

Аяғын шалыс басқан мен бір пенде.

Ән-күйдің қыз-қызының отын үрлеп,

Кез болдым кері аққан қатты селге, – деп, осы сөзді қайталап айта беріпті.

Баласына айтыпты:

– Сен Ілиясқа жолық. Мені сол ақтап алады, – депті.

– Әке, өзіңіздің өлең бе? – депті Тілеубек.

– Әсеттікі ғой! – деп қобызшы көзіне жас алыпты, – деді Мейрамбай ақсақал.

Молықбай ел арасында өте беделді адам болған. Қапал мен Лепсі уезінің ояздары Шұбарағаш пен Ойжайлауда үш жылда бір рет дала съезін өткізеді екен. Сол жерге ояздың арнайы шақыруымен Молықбай барып, қобыз тартып, елдің алғысын алыпты.

– Молықбай тартқан қобыздың сарынына тоймадым, – деген екен Бөрте руынан шыққан өте беделді адам Бисеке мырза.

Молықбай қобызшы 1857 жылы туып, 1930 жылы қайтыс болды деп жоғарыда айттық. Оның өмірден өткеніне биыл 80 жыл толады. Қобызшы Молықбай қайтыс болған 1930 жылы Отырарда ұлы композитор Шәмші Қалдаяқов өмірге келген екен.

Молықбайдың қобызын 80-жылдары Талдықорғандағы І.Жансүгіров атындағы педагогикалық институттың ректоры, белгілі мемлекет әрі қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбеков Үлгілі ауылына барып, қобызшының келіні Адасқан апайға жолығып, батасын алып, Талдықорғандағы музейге өткізеді.

Иесіз қалған қара қобыздың рухы қолдаған Мырзатай ағамыз мемлекет қайраткері дәрежесіне көтерілді.

Қобызшы туып-өскен Ақсу ауданының орталығы Жансүгіров кентіне Молықбайға ескерткіш орнатылса деген ой мазалайды.

Молықбайдың тұяғы Тілеубек 1942 жылы қайтыс болады. Одан қалған Қанабек пен Қанатбек жастай шетінеп кетеді. Қызы Қантай Қапалдың жанындағы Қоңыр ауылында беріректе ғұмыр кешіп өмірден өтеді. Бүгінгі таңда Молықбайдың артында жалғыз қара қобыздан басқа еш нәрсе қалмады.

ҚҰЛАГЕР АҚЫННЫҢ ҚҰЛЫНЫ

«Балам ақын болмасын, етікші болсын...» Ілиястың түрмеде отырып Фатима Ғабитоваға айтқан соңғы сөзі... 1937...

Ғұмыр-дария. Өмір-өзен. Өтіп жатқан өмір. Адам – қонақ. Осындай ой құшағында отырып, өткен-кеткен, арғы-бергіне еске аламын. Небір азаматтар атаусыз қалып жатады. Сондай азамат ағаларымыздың бірі Ғабитов – Жансүгіров Болат Ілиясұлы еді.

* * *

Есіңе өткен күн елес береді. 1964 жылдың наурыз айы еді. Біз ол кезде Алматы облысы, Ақсу ауданы «Қызылтаң» совхозындағы қалың құмның арасындағы «Қарамолаға» жақын жердегі жылқышы ауылда тұратын едік. Екі-ақ үй. Далада қалың қар. Екі жылқышы. Бірі Қалиасқар Заманов, екіншісі менің әкем Ленин орденді иегері Жақабыл Жанәбілов. Күн кешкірген мезгілде біз отырған қыстауда совхоз директоры Қанабек Заманов екі-үш адаммен атқа мініп келді. Олар Қалиасқардың үйіне тоқтады.

– Әні... Әні... мені ... еді. Қанабек әкесі Қалиасқар мен анасы Әпизаға бірінші сәлем берді.

– «Атасы басқа аттан түс» деген осы деп әкем Жақабыл қатты ренжіп сөйледі.

– Қой! Ұят болады! – деп анам Үкібала бәйек болды. Інім Берік екеуміз аң-таң болып қала бердік.

– Берік! Сен ана үйге бар. Сөздерін тыңдап келші. Не айтады екен. Мұқият сөз аңды. Бәрін айтып келесің, – деп жеті жасар Берікті сөз аңдуға Қалиасқардың үйіне жіберді.

– Мақұл әке! – деп Берік шығып кетті. Анам қатты ренжіді.

– «Қарамолада» екі-ақ үйміз. Туысқан адамдармыз. Осы сөз аңдығанды қашан қоясың. Берігімді «тыңшы» жасайтын болдың. Мына Серік те сөз аңдиды. Келешектері не болмақшы. Ұят болды ғой! – деп анам Үкібала қатты ренжіді. Әкем кешкі асты ішпей қара тонын жамылып жатып қалды. Үйдің берекесі кетті. Тамақ ішілмеді. Үйге Берік жүгіріп кірді де:

– Әке! Әке! Қалиасқар, Қанабек, Әпиза апа біздің үйге келе жатыр! – деп алқына сөйледі. Анам абыржып қалды. Төрге көрпешіктер жайды. Әкем орнынан тұрды. Үйге совхоз директоры Қанабек Заманов әкесі мен анасын ертіп кірді. Тағы да бір бейтаныс жігіт бар.

Меймандар төрге жайғасты. Сөзді Қанабек бастады.

– Жақа! Бір жаңалық болып тұр. Биыл Ілияс Жансүгіровтың туғанына 70 жыл толады. Той ауылда өтпекші. Туған жері ғой. Соған дайындық жасап жатырмыз. Менің жанымдағы азамат аудандық газеттің редакторы, ақын Тұрсынзада Есімжанов. Ілиястың ізбасары. Соны ертіп өзіңізге сәлем беруге келдік! – деді Қанабек Заманов.

– Тұрсынзада інім осы екен ғой. «Қабырғатал» деген өлеңін оқыдым. Әкесін де танимын, – деп әкем көңілденіп сала берді.

– Жақа! Ілияс ағамыздың көзін көрдіңіз. Ол кезде жас бала болатын едіңіз. 1938 жылы «халық жауы» деп атанып, 1958 жылы ақталды. Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы болды. Атақты «Құлагер» поэмасын жазды. Сол Құлагер ақынның құлыны Болат бауырыңыз сізге сәлем беруге Алматыдан келе жатыр екен. Болса да жанында адамдары бар. Ауыл туралы деректі фильм түсірмекші. Атақты жерлесіміз Мұхамеджан Тынышбаевтың баласы Ескендір ағай бар көрінеді, – деді Қанабек.

Әкем үнсіз қалды.

– Біздің ауылдан төрт «Халық жауы» шықты. Олар Ілияс Жансүгіров, Сұлтанбек Берсүгіров, Шамай Шінәсілов және колхоз бастығы Разабай... «Киікті атудан ел қорғайды екен, ал адамды атудан кім қорғайды?.. Кім?! – деп әкем ашуға булықты.

– Жақабыл! Өткенді қаза бермеші. Сен мынаны біл. Ілияс – бәрімізге ортақ ақын. Қазақ халқының Абайдан кейінгі ақындарының бірі. Сол ағамыз Ілияс үшін отқа да, суға да, мұзға да, дауылға да төтеп берген жеңгеміз Фатима Ғабитованың алдында қарыздармыз. Фатима Ілияс үшін не көрмеді? Ілиястың Үміт, Ильфа, Болат атты үш баласын өсіріп, оқытып, бәрінің шаңырағын көтерді. Біз не көмек көрсеттік? Ілиястың қай баласын бауырымызға бастық? Басқан жоқпыз. Бұл ашық әңгіме. Енді Ілиястың бәріміз туысқаны, бауыры бола қалдық. Ұят емес пе? Ілияс түрмеде жатқанда Фатима жеңгеміз жаңа туған баласын көтеріп түрме ішіне кіріп, «баланың атын қой» деп оны көрсетіпті. Сонда Ілияс:

– Ұлым жазушы болып жапа шеккенше, етікші болып еркін өмір сүрсін. Болаттай берік болсын. Атын Болат қой! – деп нәрестені қолына алып мандайынан сүйіпті. Сол нәресте Болат өзіңе сәлем бергелі келе жатыр. Сен Ленин орденді жылқышысың. Аудандық, облыстық мәслихаттың депутатысың. Тасың өрге домалап тұр. «Әкемнің көзін көрген бауыры ғой!» – деп келе жатыр. Ойлан, Жақабыл! – деді Қалиасқар. Қанша өркөкірек болса да, әкем осы жолы басылып қалды. Қолына 1958 жылы жарық көрген Ілиястың кітабын алды. Кітапты құрастырғандар Мұхтар Әуезов, Фатима Ғабитова, Ғали Орманов, Қалижан Бекхожин, Сағынғали Сейітов екен. Жалпы редакциясын басқарған профессор Мұхтар Әуезов...

– Ілияс көкемнің «Қолбала» деген дастаны бар еді. Сол кірмей қалыпты. «Рүстем қырғыны» да жоқ! – деді әкем.

* * *

1964 жылы наурыз көжесін беріп жатқан күні «Қарамола» қыстауына төрт-бес машинаға толған адамдар келді. Ленин орденін төсіне қадап, әкем Жақабыл олардың алдынан шықты. Машинадан тура Ілияс Жансүгіровтен айнымай қалған жота мұрын, қияқ қара мұртты жігіт түсті. Әкем қаншама өжет, қайсар, қатал болғанымен дәл осы жолы өзін мықты ұстай алмады.

– Бауырым, бауырым! – деп бар даусымен айғайлап жылап жіберді. Болатым, тұмарым, Ілиясымның тұяғы! – деп әлгі жігітпен құшақтасып көрісті. Жыламаған жан қалмады.

– Әкең жете алмаған атамекенге келдің бе, құлыным! – деп Қалиасқар дауыс шығарды.

– Жат болып кеткен жұлдызым! – деп Әпиза апай жоқтау айтты. Жараның аузы ашылды. Ілияс туған өлкенің адамдары Болатты осылай қарсы алды. Әкем тай сойды. Алматыдан келген меймандарды күтті. Көрші қыстауда отырған қойшылар келді.

– Фатима жеңгемізге мың да бір рахмет, Ілияс ағамыздың дәл өзіндей ұл туған! – деп ел оған Бөрібек Тілеубердіұлы елді бір күлдірді...

Болатты ел бауырына басты.

– Анаң Фатима жеңгейдің қалы қалай? – деді Бөрібек.

– Жақсы. Алматыда тұрады! – деді Болат.

– Сенің әкең – Ілияс, атаң – Жансүгір, бабаң – Берсүгір. Ілияс анадан ерте қалыпты. Жансүгір басқа әйелге үйленіпті. Атасы Берсүгір Ілиясты алдына алып отырып мына бір өленді айтады екен:

Сен туғанда қуанды кәрі жасым.

Шықты өрендей өзімнің ықыласым.

Ай ма екен, Жұлдыз ба екен, әлде күн бе?

Мұз қабақ, жота мұрын Ілиясым! – деп.

Міне, сол Ілияс өзің болдың. Ата-бабаңның өскен жері осы ел, ағынды Ақсу болады. Бұл Ақсудан талай-талай батырлар, шешендер, ақындар шыққан. Ақсу – киелі жер. Молықбай қобызшы, ақын Сара, Маман бай, Толғанбай ақын, Қуат Терібаев, Біләл Сүлеев, Барлыбек Сырттанов, Мұхамеджан Тынышбаев, бәрі осы өлкенің түлектері! – деді Керімбек Шәріпұлы.

– Мына кісі Мұхамеджан Тынышбаевтың баласы Ескендір ағамыз болады! – деп Болат төрде отырған ақ шашты кісіні таныстырды.

Менің әкем әлі ақталған жоқ. Сан-Петербургтегі II Александр атындағы Темір жол институтын бітірді. 1906 жылы Ресей Думасының депутаты болды. Қоқанда уақытша үкіметтің премьер-министрі қызметін атқарды. Түрксіб темір жолын салуға үлесін қосты. Кейін Ресейдің Воронеж облысында айдауда болды. Одан Ташкентте түрмеге қамады. 1938 жылы «халық жауы» деген жаламен атылды. Әкем Тұрар Рысқұлов, Ілияс Жансүгіров, Мұстафа Шоқаев, Әлихан Бөкейхановтармен өте жақын араласты. Өзім Москвада оқыдым. Кинооператормын. Болат та Москвада оқыды. Бұл бауырларыңыз «Қазақтелефильм» студиясының бас редакторы, – деді Ескендір Мұхаметжанұлы Тынышбаев.

– Әкеңіз асыл адам еді. «Алашорданы құрды» деп қудалады. Әлі-ақ ақталады! – деді Бөрібек ағай.

Бөрібек ағай №1 ферманың меңгерушісі. Қызылтанда тұрады. Таяққа сүйеніп жүреді. Ел ағасы. Сөзі уәлі, аузы дуалы кісі. Жақабыл әкем сол кісіден ғана аяқ тартады. Совхоз директоры Қанабек Заманов та Бөрібек сөйлегенде үнсіз қалады.

– Ілияс ағамыз түрмеде жатқанда сен туған екенсің! – деді Бөрібек.

– Әкемді 1937 жылы күзде тұтқындапты. Көп кешікпей мен туыппын. Анам Фатима түрме бастығынан рұқсат қағаз алып, мені бауырына басып, әкем отырған түрмеге кіріпті. Он-ақ минут уақыт беріпті. Әкем мені көріп қолына алыпты. Өңі жүдеп, қу сүйегі қалған екен дейді. Үмітті, Ильфаны сұрапты.

«Балам ақын болмай-ақ қойсын. Ақын боламын деп ұмтылып едім, жеткен жерім осы болды. Ақсудан ұзап босқа шығыппын. Ауылда жүре бергенім дұрыс болатын еді. Түнде түсіме Исатай мен Махамбет батырлар кірді. Онан кейін Құлагерге мініп Ақансері келді. Сақайдан шыққан Молықбай қобызшы қасіретті Қорқыттың күйін тартты. Фатима-жан! Біз енді қоштасайық. Сен менің тірегімсің. Балаларға қара. Мына өмір маған осыны сыйлады. Өкпелетсем кешір! – деп анаммен құшақтасып қоштасыпты. Бірақ көзіне жас алмапты. Салқын мінезбен шығарып салыпты! – деді Болат. Әпиза апа мен Үкібала анам көз жастарына ие бола алмады. Бөрібек көкем таяғына сүйеніп, еңсесі түсіп отырып қалды...

* * *

1974 жыл еді. ҚазГУдің журналистика факультетінде оқып жүрген кезім болатын. Қысқы каникулда елге бардым. Әкем Жақабыл мен анам Бибісара қуана қарсы алды. Үкібала анамыз қайтыс болғаннан соң әкем Жақабыл осы Бибісара апайға үйленген еді. Інім Берік ақкөңіл жігіт. Қой сойды. Көршілеріміз Мэлс, Байахмет, Қасымұлы Төлеген, Мәзібайдың Төлегені, Нағашыбайдың ұлы Аханбай ағам, Сабыр, Бүркіт, Есен, Әбсадықов Болат, бәрі жиналды. Әкем бұл кезде қос Ленин орденді жылқышы болатын. Алматыдағы биік лауазым иелері Дүйсетай Бекежанов, Кәкімжан Қозыбаев, Санжар Жандосовтармен хабарласып тұрады. Алматыға барса сол кісілердің үйінің құрметті қонағы болады.

Әкем айтты:

– Сандықта Ілиястың газетке жарияланған, бірақ кітаптарына кірмеген бір топ өлендері бар. Көшіп-қонып жүргенде сандыққа су тиіп, газеттегі өлендері әбден сарғайып кетіпті. Сол газеттерді Ілиястың баласы Болатқа табыс етті! – деді. Анам Бибісара дәу қара сандықты ашып, түбінде жатқан газеттерді маған алып берді. 1958–1961 жылдардағы аудандық, облыстық газеттер екен. Кейбірі өшуге айналған. Ілиястың ел аузынан алынып, жиналып, жарияланып, бірақ әлі кітаптарына кірмеген өлендері болып шықты.

* * *

Мен Алматыға оралдым. Реті келгенде Ілиястың өлендерін баласы Болат ағама апарып көрсеттім. Сарғайған газет парақтары, машинкамен басылған қатар-қатар өлендер. Су тигеннен кейбір тұстарының жолдары, тіркестері, ұйқастары өшіп кеткен. Болат әкесінің өлендерін қимастықпен қарап, оқып, қуанғаннан әкеме рахметін жаудырып отырып:

– Мына өшіп қалған жерлерін қалпына келтіретін бір мықты ақынды табу керек. Кіммен сөйлессек екен? – деп ойланып қалды.

– Менің бір курстасым бар, жақында кітабы шыққан. Мықты ақын! Соған жөндетейік, – дедім.

– Қолынан келе ме? – деді Болат аға сұраулы жүзбен.

– Келгенде кандай! – дедім мен сенімді түрде.

Сөйтіп, сол өлендерді мен жатақханада бір бөлмеде бірге тұратын досым Ұлықбек Есдәулетовке көрсеттім. Ақын досым Ілияс өлендерін қалпына келтіруге бар күшін салды. Кітапханадан шықпай, Ілияс шығармаларын қадала оқыды. Бір томын жастанып жүрді. Бір жетідей өндеді. Ілиястың стилі бөлек. Сол стильді әбден зерттеді-ау деймін. Кей шумақтың жартысы танылмай қалған, кей әріптері жоқ, ұйқастары өшіп кеткен, оқылмай, түсініксіз болып тұрған жерлерін түгелдей мұқият жөндеп, өзіме қайтарып берді.

– Сырттан бөтен сөз қосқан жоқпын, өлең-дастандарындағы өз сөздері, өз тіркестері, өз ұйқастарын алып, мына жетіспей тұрған тұстарына кіріктірдім. Енді ағамызға апарып беруіңе болады, – деді Ұлықбек.

Ілияс ақынның сол өлендерін Болат ағаның үйіне апарып тастап кеттім. Бір жұмадан кейін барсам, мені қуана қарсы алды.

– Мықты деген ақындарға апарып көрсеттім. Ешқандай селкеу таба алмады. Кімге көрсетсем де оқып шығып: «Ілиястың өзі!» десті. Реставрация деп осыны айт! Мүлтіксіз жөңдеген екен. Сол досыңды біздің үйге шақыр, қонақ болып кетсін! – деді Болат аға.

Мінезі салмақты, әр нәрсені ойланып барып айтатын досым Ұлықбекті ертіп Болат ағаның үйіне бардым. Қарлығаш женгей екеуі үйде екен. Ұлықбек бірінші рет келіп отыр.

– Ақын ініңіз Ұлықбек! – деді таныстырдым.

– Киелі есім екен. Ұлықбек – шығыстың ойшылы. Ақсақ Темірдің немересі! – деді Болат аға. Үйдің төрінде басына түлкі тұмақ киген Ілияс Жансүгіровтің суреті ілулі тұрды. Оның жаныңда Ілияс пен Фатиманың суреттері ілініпті. Тамақ асылды.

Қарлығаш жеңгей бізге Фатима апайдың фотоальбомын ұсынды. Фатима апайдың өмір жолдарынан сыр шертетін суреттерді аялай қарап отырдық. Алматыдағы бір мектептің мұғалімі кезіндегі суреттеріне зер салдык. Фатима апай ортада, класс жетекшісі, балалардың арт жағында бойы ерек ұзын, қайратты шашы, ойлы көзді бала тұр, ол – Дінмұхаммед Қонаев екен. Демек, сол кездегі республика басшысының мектептегі ұстазы Фатима апай болып шықты.

– Әкем «халық жауы» атанғанда, барлық шығармалары сөрелерден алынып, өртеліп, жойылған ғой. «Құлагер» поэмасы газеттерге шыққан. Соны жастықтың тысына тығып, жиырма жыл сақтап келіп, ақталған кезде анама табыс еткен жазушы Сапарғали Бегалин. Ал сен мына өлеңдерін жөндеп әкеліпсің. Көп рахмет! Сені әкем Ілияс пен анам Фатиманың аруағы қолдап жүрсін! – деді.

Қарлығаш жеңгей келесі бөлмеге кіріп, бір ескілеу ағаш қасықты әкеліп, оны Ұлықбекке сыйлады. Ол сыры да, сыны да кетпеген ағаш қасықты айналдырып, қарағыштай берді.

– Анам Фатима Ғабитованың ерні тиген, ас ішкен қасығы еді. Саған жұғысты болсын. Елге атың шыққан Ілиястай ақын бол! – деді Болат аға оған.

– Мен әкемнің «Жолдастар» романын орыс тіліне аударып, кітап етіп шығардым. Өзім Мәскеудегі Әдебиет институтын бітіргенмін. Әкем 1925 жылы Москвада журналистика институтында оқыған екен, – деді Болат Ілиясұлы. Әңгіме қызды.

– Шымкенттен Мұхтар Шаханов деген өте талантты ақын жігіт мені іздеп келді. «Қазақтелефильмге» жұмысқа алдым. Көп кешікпей өзі басқа жұмысқа ауысып кетті. Туа біткен талант иесі! – деді Болат Ілиясұлы.

– Шаханов шын дарын. «Танакөз» деген тамаша поэмасы бар! – деп Ұлықбек мақтай жөнелді.

– Мен Москвада Олжас Сұлейменовпен бірге оқыдым, жақын досым. Араласып тұрамын. Ескендір Тынышбаев есімді ағам бар. Кеше қонақ болып кетті. Мұхаметжан Тынышбаевтың баласы. Мұрат Мұхтарұлы Әуезов інім. Екеуміз бір анадан тудық. Анамыз Фатима Ғабитова. Мына Серік әкемнің інілері, Жақабыл Жанәбіловтың баласы. Қос Ленин орденді жылқышы Жақабыл ағамды сағынамын. Мені алғаш рет бауырына басып, ағалық көрсеткен азаматтардың бірі осы Жақабыл. Біз ағайын-туысқан адамдармыз. Анам Фатима алтын адам еді. Ілиястың барлық ауыртпалығын көтерді. Жер аударылып, айдауда болды. Семейде, Меркеде. Қара нанға зар болдық. Анам сол жылдарда бізді тарықтырмауға тырысып-ақ бақты. Киіндірді, оқытты. Ауырған кездерімізде түн ұйқысын төрт бөліп, жанымызда отырды. Кейде әкем туралы естелік айтатын:

«Сенің әкең сұлу жігіт болатын.

Мінезге бай жан еді.

Қара бір көзің мөлдіреп,

Қарама жүректі өртейсің.

Елесіңе ішім елжіреп,

Жанымды улап дерттейсің! – деп маған өлең арнаған.

1934 жылы Мәскеуде өткен СССР Жазушылар одағының бірінші съезіне мені ертіп апарып Максим Горькиймен таныстырды. Ол кезде әкең Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы болатын. Әкең екеуміз Сүйінбай Аронұлының өлендер жинағын шығардық. Бәрі өтті, кетті. Енді, міне, Меркеде айдауда жүрміз!» – деп қамыға сөйлеуші еді. Анам өжет мінезді жан еді. Әкем 1958 жылы ақталды. Сол кезде үйге 20-жылдан кейін, кезінде әкемді қаралап жазған кейбір ақын-жазушылар көңіл айтып келді. Кешірім сұрады. Бәрін Сталинге жапты. Анам тіл қатпады. Үнсіз шығарып салды. Олар шығып кеткен соң оңаша бөлмеге кіріп жалғыз өзі отырып, өксіп жылады! – деп Болат аға өткенді есіне алды.

Біз үнсіз қалдық.

«Мен сендерді Ақсуға алып барамын. Әкелерің Ақсудың жігіті. Ақсу ата бабаларыңның алтын ордасы.

Ағынды менің Ақсуым.

Арқырап әлі ағарсың.

Ақиланған ашумен,

Ақтарды асқар сабасын! – деп, Ілияс жырға қосқан Ақсу – киелі жер! – дейтін анам. Біз ол кезде Меркеде тұратын едік! – деді Болат аға. Өткен шақ ойыма орала береді.

Мен 1964 жылы «Қызылтаң» совхозындағы Ақсу өзеннің бойында өткен Ілиястың 70-жылдық мерейтойын өз көзіммен көрдім. Совхоз директоры Қанабек Заманов, Ақсу аудандық партия комитеттің бірінші хатшысы Тұрсын Махметов болатын. Алматыдан Ғабит Мүсірепов, Ғали Орманов сияқты белгілі ақын-жазушылар келді. Фатима Ғабитова Кәппайдың үйіне түсті. Кәппай әйелі Ферману жеңгей екеуі меймандарды күтті. Кәппай Ілиястың туған ағасы Бимағзұмның баласы болатын. Ақынның туған кенже інісі Кызырбек Жансүгіров Фатима жеңгесін күтіп қызмет жасады. Фатима апайдың шаштары ағарып кетіпті. Денелі келген әйел болатын. «Ілиястың әйелі келді», – деп ауыл ақсақалдары Көрпетайдың Алпысбайы, Әміре қария, Шінәсілов Бопаз, Байысқақ, Оспан, Мырзабай, Кәкім, Айт, Қабдікен, Баяхмет Шөкенов, Тәсібек Кәукембаев, Жұматай, Ескермес, Бекбаланов Жұмабек, Жонысов Жайлаубек, Қожабек, Біркелем, Кеңесбай, Долбақов Кәдірбай, бәрі барып Фатима апайға сәлем берді. Мен ол кезде бесінші класта оқитын едім. Ауыл балалары Ортай, Сейтбек, Төкен, Білісбек, Қуаныш, Балғабай, Саян бәріміз тойды тамашалап жүрдік... Болат, Саят, Ильфа, Үміт бәрі ауылды аралады...

1974 жылы Алматыда Ілиястың үлкен қызы Үміт апай Жамбыл көшесінің бойындағы үйінде әкесінің 80-жылдығына арнап дастархан жайды. Мен елден қымыз әкелдім.

– Үйге кел! – деді Үміт әпкем. Мамыр айы еді. Күн ыстық болып тұрды. Менен бір курс жоғары оқитын Семей облысы Аякөз ауданның тумасы ақын Ғабиден Құлахметовты ертіп бардым. Дастархан кең жайылыпты. Бірінші қабаттағы төрт бөлмелі үй. Үміттің жалғыз ұлы Нұрлан мені құшақтады. Үміттің күйеуі Сардарбек ақжарқын кісі еді.

– Бауырым, төрге шық! – деді. Қонақтар келді. Қонаевтың көмекшісі, Ақсудың азаматы Дүйсебай Бекежанов, ақын Ғали Орманов, Ілиястың күйеу баласы Санжар Жандосов, Ескендір Тынышбаев, Олжас Сүлейменов, Болат Ілиясұлы, Сәтімжан Санбаев, Саят, Ильфа сияқты адамдар болды. Ілияс туралы әңгімелер айтылды. Ғабиден екеуміз бір сағаттай отырып жатақханаға қайтып кеттік. Бізді Нұрлан таксиге мінгізіп жіберді. Болат аға бір аяғын ауыртып алыпты, қос балдаққа сүйеніп жүрді. Сабағынды жақсы оқы! – деп Болат көкем әзілдеп күлді... Менің досым Ғабиденге үйге келгеніне алғысын айтты...

Бір жылы Болат аға «Қазақфильм» жақтан бес бөлмелі үй алды. Шымкенттен әйелім Нұрзайым Маханқызы Омарова екеуміз құтты болсын айтып бардық. Үйде Ескендір Тынышбаев ағай отыр екен. Бізді ол кісімен таныстырды. Қазақстанның халық әртісі, тұңғыш кәсіби кинооператоры Ескендір Тынышбаев сұңғақ бойлы, жасы жетпістерден асып кеткен, өте ширақ, сөздері нық кісі екен. Ол кездері әкесінің ақталмаған жылдары еді. Біз де тарихтан көп біле бермейміз. Сәкен Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу» – деген кітабында М.Шоқаев пен М.Тынышбаевты «Алашордашылар» деп сынап жазғанын ғана білетін кезім еді.

– Шымкенттегі ел аман ба? – деді Ескендір ағай.

– Аман-есен!

– Арыс пен Түлкібас аудандары қалай?

– Жақсы!

– Сұрап отырғаным бір кезде менің әкем Мұхаметжан Арыс пен Түскібастағы темір жол бойында қызмет атқарыпты. Тұрар Рысқұловтың жас кезі екен. Оны оқуға жіберуге жәрдем жасаған. Елдеріндегі Қаратауда «Қостұра» деген жер бар екен. Менің руым Садыр болады. Төлегетай бабаның мазары Сырдың бойында Жаңақорған ауданында жатыр. Ілияс ағамыздың алғашқы әйелі Саяттың анасы Пәтима Төребайқызы сол «Жаңа қорған» ауданының қызы. Қызылорда Астана болып тұрғанда Ілияс ағамыз сол қалада қызмет атқарған. Қазақтың алғашқы театры Қызылордада ашылды. Иса Байзақов, Серке Қожамқұлов, Құрманбек Жандарбеков, Елубай Өмірзақовтардың алғашқы өнер жолы сол қаладан басталды. Ілияс ағамыз екінші рет Қызылордада Пәтима жеңгемізге үйленген екен. Бір ұл, бір қызы болыпты. Саяттың анасы. Кейін ажырасады. Ілияс ағамыз 1932 жылы Фатима Ғабитоваға үйленеді. Мына Болат ағаң Фатимадан туады! – деді Ескендір Тынышбаев. Қарлығаш жеңгей ас әкелді. Коньяк ашты. Ескендір аға сөз сөйледі. Онан соң Болат көкем, үшінші болып мен сөз алдым.

– Қазақтың тұңғыш теміржол инженері, Қоқанның премьер-министрі болған Мұхаметжан аға мен қазақ әдебиетінің Құлагері Ілияс Жансүгіровтің ұрпақтарымен кездескеніме бақыттымын! – дедім мен. Ағалар менің сөзіме риза болды.

– Серік! Сенің Ұлықбек деген ақын досың бар еді той. Ол қайда жүр? Мен оған анам Фатиманың қасығын сыйлаған едім! – деді Болат аға.

– Москвадағы М.Горький атындағы әдебиет институтында оқып жатыр! – дедім.

– Тамаша! Ұлықбекке сәлем айт! – деп Болат Ілиясұлы қатты қуанды... Болат Ілиясұлы әңгімені тындағанды жақсы көреді. Көп сөйлемейді. Сол кезде үйдегі Қарлығаш жеңгей:

– Ағаңыз тыныштықты жақсы көреді. Ойға көп беріледі. Анасы Фатиманы сағынады. Фатима Ғабитова 1903жылы қыркүйектің 14-жұлдызы күні Жетісу губерниясының Қапал уезінде татар отбасында дүниеге келген. Қапалдағы орыс қыздар гимназиясынан білім алады. Орынбор қаласындағы «Якобия» медресесінде оқиды. 1918–1920 жылдары туған жері Қапал қаласына қайта оралып, татар-қазақ-орыс мектептерінде сабақ береді. «Қапал», «Тамшыбұлақ» деген өлендері бар. Біләл Сүлеев, Мұхтар Әуезов, Ілияс Жансүгіровтер хат жазысып тұрған. Күнделіктері өте шынайы жазылған. Ілияс Жансүгеров пен Фатима Ғабитова 5 жыл ғана отау тікті. Екеуі де өте талантты, білімді мәдениетті адамдар болған. Үміт, Ильфа, Болат атты балалары қалды. Болат әкесін көрмеді. «Болатым ақын болмасын, етікші болсын» – деп әкесі Ілияс ақырғы аманат сөзін айтып кетіпті. Болат -кинодраматург! – деді.

* * *

Болат аға балконға шығып темекі тартады. Алатауға қарайды. Сол сәтте маған:

– Ілекеңнің «Жетісу суреттері» деген өлеңі ойыма оралып тұрғаны! – деп Болат аға қуанып сөйлейді. Тамсанып биік-биік тауларға қарайды.

Мен Шымкентте Санжар ағаның көмегімен 1983 жылы алған бір бөлмелі үйім Молдағұлова мен Жангелдин көшесінің қиылысында еді. Үйге Болат аға келді. Үйде әйелім Нұрзайым, балаларым Өскен мен Болат бар еді.

– Менің атымды қойған бала қайда? – деді. Болат бір жаста болатын. Қолындағы сағатын шешіп Болаттың қолына ұстатты.

– Көрімдігі болсын! – деді. Балалардың беттерінен сүйді.

– Мына қара бала бізге ұқсайды екен. Осыны мен асырап алайын. Туысқан адамбыз ғой. Екі қызым бар. Олар жат жұрттық қой... – деп Болат аға бір жасар Болатты алдына алды. Ойнатты. Әзілі екен деп ойладық. Шын сөзі екен.

– Жақабыл әкем рұхсат берсе береміз! – дедік.

– Ол кісіге өзім жолығамын! – деді Бәкең.

Кешке қарай Болат ағаны қаладағы Шмидт көшесінде тұратын Санжар Жандосовтың үйіне дейін шығарып салдым. Кейін Болат ағамен хабарластым.

– Жақабыл ағам келісім бермеді. Серік онсыз да жетім өскен! – деп айтыпты! – деді ол.

* * *

1994 жылы июнь айында Ақсудағы «Қоқты» жайлауында Ілиястың туғанына 100 жыл толу мерекесі өтті. Шымкенттен Оразәлі Омаров, Нармахан Бегалиев, Әсілхан Қалыбекова бастаған бір топ адам қатыстық. «Жібек жолы» баспасының директоры Төрегелді Байтасов шығарып берген, «Ол ертең атылады» деген кітапшаны табыс еттік. Балам Болатты алып бардым. Үміт, Ильфа, Саят, Болаттарға жолығып амандасты.

– Болат жым болыпты! – деп Бәкең оның басынан қолымен сипалады.

Талдықорған облысының әкімі Серік Ақынбеков, әкім орынбасары Күлше Тәңірбергенова, облыстық жастар басқармасының бастығы Ләззат Сүлейменовалар тойдың өтуіне зор үлес қосты. Болат Ілиясұлы ел басшыларына алғысын айтты.

Ғабитов – Жансүгіров Болат Ілиясүлы осындай жан болатын.

Қазақстан кинематография басқармасының бірінші хатшысы болды. Қырғызстандағы әріптесі Шыңғыс Айтматов еді. Ол кісі Шыңғыс Айтматов, Олжас Сүлейменовтермен өте жақын араласты. Көптеген фильмдердің «Түркісіб», т.б. сценарияларын жазды.

Деректі кинофильмдер түсірді. Аудармашылықпен айналысты...

Болат аға өмірден өткенде жерлеуіне қатыстым. Асанәлі Әшімов, Олжас Сүлейменов, Мұрат Әуезовтер асыл ағаны соңғы сапарға шығарып салды.

Талдықорған қаласындағы Ілияс Жансүгіров атындағы мұражайдың директоры, Алматы облыстық ардагерлер кеңесінің төрағасы Егеубек Далғабаев ағай тебірене сөйлеп:

– Құлагер ақынның құлыны еді! – деді...

* * *

Тегінде тегін бе еді Ақан сері.

Бұл да бір емес пе екен елдің ері?

Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе,

Ел тегі қайдан алсын кемеңгерді? – деп жырлаған Ілияс ақынның кенже ұлы Болат туралы естелігімді осымен аяқтадым. Ілияс ақынның шығармаларын оқыған кезімде оның баласы Болат ойыма орала береді.