«Қабір гүлі» қанша оқысаң да жалықтырмайтын, қанша оқысаң да жүрек қылыңды шертіп өтетін шығарма болғандықтан, оқырман назарына ұсынып отырмыз. 

    Біздің ауылдың  тікенек басқан соңғы қисық көшесін жағалай қоржын тамдар салынған. Жапырайған сол тамдардың бірінде бүкір шал тұратын. Шалдың о бастағы азан шақырып қойған есімі – Нүрсейіт. Жеңгелері қайнысының есімін атамайтын үрдіс бойынша ауыл-аймаққа қадірменді, аузы дуалы ақсақалдың жалғыз баласын «Үрсейіт бала» деп еркелетіпті. Қария қартайғанда көрген жалғыз баласының есімін қара басып ұмытып қалып, ұлы он бес жасқа толғанда алған туу туралы куәлігіне Үрсейіт деп жаздырып жіберіпті. 

    Жеңгелері: – Біз сені енді Үрсейіт деп атай алмаймыз, бүгіннен бастап Мүрсейітсің, – деп күліпті. Шешелеріміз ол кісіні «Мүрсейіт қайын аға» десе, балалар «Мүрсейіт ата» дейтінбіз. Шал: – Пәтшағарлар-ау, Мүрсейіт дегендерің не?  менің балаларымсыңдар ғой, – деп кеңк-кеңк күлетін. 

    Үрсейіт атамыздың үйі ауылды бойлай ағып жатқан Жалбыз өзеніне жақын қоныс тепкен. Жаздай Жалбызға шомылып, күнге күйіп, шалдың бағына ұрлыққа түсетінбіз. Алма ағаштары гүлдей бастағанда ескі қоржын там көрінбей қалатын. Бұл үйдің маңынан өткен адам табиғаттың сұлулығына тамсанбай өте алмас еді. Алма түйней бастағанда өзіміз кеше ғана сүйсінген сұлулықты ұмытамыз. Алма ағашының бұтақтарын сындырып, көк түйнектерді тойғанша жеп, қалтамыз бен етегімізді толтырып аламыз. Жалбызға барып, жегеннен қалған алмаларды суға лақтырып, доп орнына ойнаймыз. 

    Шал қапаланып: 

    – Балаларым, сол алманы піскеннен кейін өздерің жейсіңдер ғой. Менің ол алманы жейтін сендерден басқа кімім бар? Піскенше шыдай алмайды екенсіңдер, бұтақтарын сындырмай, үзіп жесеңдерші, – деп бізді қатты ұялтатын. 

    Әлгінде ғана кейісті қабақ танытқан шал: – Әй, қызталақтар, кәне, жүзуден жарыс өткіземіз. Жалбыздың арғы жағалауына кім бірінші жүзіп өтсе, соған екі балмұздақ әперемін, – деп балалармен бала болып кететін. 

    Шалдың көзіндегі жалғыздық мұңын балалық-пен байқай алмадық. Оның ащы өмір арқалатқан қайғысын ұмытайын деп көкшулан сақалы желбіреп, бізбен бірге ойнайтынын үлкендер де түсіне алмады. Бәлкім, ол бала кезінде бүкірлігінен қорланып, құрбы-құрдастарымен ойнай да алмаған шығар. 

    Бізбен сол күні шал бірге суға түсті. Доп тепті. Менің шашымды қос бұрым етіп өріп берді. Сатпақтың жылауық қызының мұрнын сүртіп, оның да шашын өрген. Мені әдеттегідей «Сары қыз» демей, өз есіміммен атады. Сатпақтың қызын «Жылауық» деп атамай, Бейбітгүл деді. Бәрімізді сол күні алғаш рет және соңғы рет өз есімімізбен атады. Бәрімізден  «Әй, пәтшағарлар, сендердің шын аттарың кім еді? Ұмытып қалыппын» деп жеке-жеке сұрап алды.  Ол ертесіне бізбен ойнауға келмеді. Жүрек талмасы ұстап, ауруханаға түсті. Ауруханада  жатып, көз жұмды.  Ол өлгенде оны шынымен жоқтап жылаған адам болмады ғой деймін. «Байғұс жетім шал жақсы адам еді, жақсы өлді» деп жұрт әңгіме етті. «Шал жетім бола ма?»  деп біз таңғалдық. Баламыз ғой, біраз күннен кейін біз арамыздағы ең жасы үлкен досымызды  ұмытып  кеттік. Ауылға барып, Жалбыз өзеніне бетімді жуған сайын сол бір мұңлы бүкір шал есіме түседі.   

    Үлкендердің «жалбыздың арасында  жыландар көп, суға көп түсе бермеңдер, жыландар патшасын  ашуландырып  аласыңдар» деген сөзін жай қорқытады деп қабылдайтынбыз. Бір күні шомылып жүрген Масақбайдың Көккөзі Андрейден қашып, жалбыздардың арасына барып жасырынады. Үркіп кеткен жыландар бір-біріне оратылып су бетіне шыққанда зәре құтымыз қалмады. Көккөздің қорыққаннан даусы шықпай қалды. Бәріміз жанталасып, жағаға қарай жүздік. Баяғыдай бізге бас-көз болып, қамқорлық танытып, қасымызда жүретін бүкір шал жоқ.  Содан кейін көпке дейін суға түспедік. Көрші Коммунизм колхозының балалары сол кезде армансыз  Жалбызға шомылды. Әрине, бұл бізге ұнаған жоқ. 

    – Колхоздар, неге біздің өзенге шомыласыңдар? Шекарадан өтіп, неге біздің ауылға келесіңдер? – деп сес көрсетеміз. 

    Біздің ауыл тұрғындары өздерін кәдімгідей қалалық сезінетін. Сезінбегенде.  Біз екі қабатты мектебі, еңселі мәдениет үйі, үлкен ауруханасы, әдемі саябағы бар колхоз орталығының тұрғындарымыз ғой. 

    – Біз колхоз болсақ, сендер де колхозсыңдар. «Жаңа тұрмыс» колхозында тұратындарыңды ұмытып қалсаңдар, естеріңе салайық, – деп кіжінеді олар.

    Ал бізді «колхоз» болуға оңай келіседі деп кім айтты? 

    – Кім колхоз, біз бе? – деп Сарышұнақ жұдырығын түйеді.  

    – Жалбыз– екі ауылға  ортақ өзен, –  деген олардың дауына құлақ асатын біз бе?! 

    Ақиқатты ақиқат деп қабылдай алмау сонау бала кезден басталады-ау деймін. Шындығында, Жалбыз – екі ауылға ортақ өзен.  Әділетсіздікке күйінген олар: – Біздің ауылдың зиратында сендердің  ата-бабаларың жатыр.  Біз суға түспей-ақ қояйық, сендер бірақ біздің зираттан ата-бабаларыңды әкетіңдер!  – деп талап қояды. 

    – Әкетеміз. Ата-бабамызды сендердің зираттарыңда жатқызбаймыз, – дейміз бәріміз «хормен». 

    – Қашан әкетесіңдер?

    – Бүгін әкетіңдер! 

    – Бүгіннен қалдырмаңдар, әйтпесе... 

    – Әйтпесе, не істейсіңдер? 

    – Сендердің ауылдарыңда зираттан басқа не бар өзі? Ауылдарың мәдениет дегеннен жұрдай ғой. 

    – Ой, осы сендер бір-біріңе  неге сонша кектенесіңдер? Ерте ме, кеш пе, бәріміз сол зиратта жатамыз ғой. 

    Бәрімізде үн жоқ. Аяқ-қолы шидей, ерні жырық қара бала біздерге  өз сөзінің әсер еткеніне қуанып, жымың етті. Үнсіздікті Жарабас бұзды: – Әй, боқмұрын оны саған кім айтты? 

    – Атам айтты. 

    Қара бала: – Менің атам молда, – деп аузына ағып бара жатқан «ақбозын» тілімен «сипап» қойды. 

    Қысы-жазы үсті-басын жара басып жүретіндіктен балалар Жұрынды Жарабас атап кеткен. Қара баланың сөзінен кейін жуасып қалған Жарабас шынтағындағы жарасының аузын тырналады. 

    Зираттың қақпасына жазылған «Біз де сіздердей болғанбыз, сіздер де біздердей боласыздар» деген сөзді қанша оқысақ та, мағынасын түсінбеппіз. Қара балаға жек көре қарадым. Біздің бір сәт демімізді тартып, үнсіз қалғанымызға өзін кінәлі сезінді ме, әлде біреу ұрады деп қауіптенді ме, ол бүгежектеп жерге отырып, жылап жіберді. Оны ешкім жұбатпады. Ешкім мазақтап күлмеді де.  

    Әлі есімде, сол күні жүгері алқабының ішінде отырып, ұзақ жылағаным. «Біздің өміріміз жүгеріге ұқсайды екен ғой» деймін де жылай беремін. Бір уақытта өз ойымнан өзім қорқып, бет алды жүгіре бердім. Сүрініп кетіп, етпетімнен құладым. Жерге бір күш желімдеп тастағандай жата бердім. Қанша уақыт жатқаным есімде жоқ, іңір қараңғысында  үйге келдім.

    Шешем: – Кімнен таяқ жеп келдің? – деп қабағын шытты.

    – Ол біреуді ұрмаса, таяқ жей қоймас, – деп жымиды әкем. 

    – Жылаған ғой, – деді шешем жүре күңкілдеп.

    – Бетіңді неге жырып жүрсің? Жылағансың ба? – деп сұрады әкем.  

    – Әке, неге адамдар 600-800 жыл өмір сүрмейді екен? 

    Осы бір сауалдың жауабын ол кезде өз танымымдағы ақылды әкем ғана емес, кітап кемірген ғалымдар білмейтінін қайдан білейін.

    Әкем: – Саған өмір туралы ойлануға әлі ерте. Кейін бәрін түсінесің, – деп көнжарғақ алақанымен басымды сипады. 

    Мылқау түннің, жымыңдаған жұлдыздардың құпиясын ашуға талпыныс жасап жатып, ұйықтап кетіппін. Таңертең әкем ұйқымнан ерте оятып, өзімен бірге қауындық басына ертіп кетті.  

     – Жол ұзақ. Шыдамды бол, – деп мені қайрап қойды.  – Түнде ұйықтап жатып сөйлеп жаттың. Қорқынышты түс көрдің бе? 

    – Ұмытып қалдым. Әке, неге адамдар ұзақ өмір сүрмейді? 

    – Онда адамдар жер бетіне сыймай кетер еді.  

    – Сен өлімнен қорқасың ба?  – деп сұрадым. 

    – Өзімді жоғалтудан емес, сендерді жоғалтудан қорқамын. Екі көкең тіршілік жағалауынан алыстап кетті.

    Даусында сағыныш пен үміт бар. Ағаларым туралы үйде әңгіме қозғалмайтын. Кім біледі, олар туралы айтылатын әңгімеге балалықпен мән бермедім бе екен?  

    – Сонда көкелерім қайда жүр? Олар үйге қашан келеді? – дедім ағаларымның осы күнге дейін үй бетін көрмей, қайда жүргенін түсіне алмай. 

    Әкем марғау жаңбырдың сылбыр тырсылын естіп тұрғандай ұзақ уақыт жауап қатпады. Әлден соң: – Олар зиратта ұйықтап жатыр. Көкелерің енді ешқашан оянбайды, – деп күрсінді.   

    Менің сегіз жастағы бала қиялым ағаларымды ұйқысынан оятқысы келген. Көкелерім мені Мерейдің ағалары секілді қыста шанамен айдаса екен деп армандадым. Айнамкөздің ағаларындай менің де көкелерім қардан балмұздақ жасап, бәріміз бірге жесек деп қиялдадым. 

    Түсте шайламызға әкемнің көрші ауылдағы досы Есіркеп ағай келді. Қасында тоғыз жасар ұлы Санжар мен жеті жастағы қызы Бұрым бар. Қауындықтан зират алыс емес еді. Зиратқа жалғыз баруға қорқып жүргенмін. Санжар мен Бұрыммен ойнап жүріп, оларды молаға ертіп бардым. Ағаларымды ұйқысынан ояту үшін бойымдағы үрейді екеуіне сездірмедім. Құшақ-құшақ ақ гүл теріп, мойнымызға алқа жасап, тағып алдық. Қорқынышым бірте-бірте сейіле бастады. Санжар мен Бұрым қазылған шұңқырларға үңіліп, ішіне түсіп көргісі келді. Шұңқырда жатқан қу сүйектерге көзім түскенде жүрегім дір етті. Екеуі көрді ме, көрмеді ме, білмеймін. Зиратты ұзақ аралап жүріп, қатар жатқан екі кішкентай төмпешікке тап болдық. Жер астынан «біз сенің ағаларыңбыз» деп үн қатқандай болды. Қорқа-қорқа кішкентай алақандарыммен төмпешіктерді сипаладым. Бұрым екеуміз терген гүлдерімізді екі төмпешікке шашып жібердік. Санжар құлпытастан көздері күлімдеп қарап тұрған орыс қыздың қабіріне қойылған гүлді алып, екі төмпешіктің ортасына қойды. Келер жолы әкемнен ақша алып, дәл осындай екі гүл сатып әкелу керек екен деп ойладым. Қос кішкентай төмпешікпен қоштасар сәтте кірпігіме жас үйірілді. Орыс қыз «гүлімді неге ұрлайсыңдар?» деп жылап тұрғандай артыма бұрылып қарай алмадым. Күн ұясына батып бара жатқанда зираттан шықтық. Жолда бізге әкем мен Есіркеп ағай қарсы жолықты. Бізді іздеп таба алмаған соң, «сірә, бұлар зираттың ішіне кіріп кеткен шығар» деп осында келе жатқан беттері екен. Әкем маған кінәлаған көзбен қарады. Үндемеді. Шайла алдында әкем көзін алысқа тастап, темекі шегіп отырды. Менің қасында отырғанымды ұмытып кеткен секілді. Үнсіздікті өзі бұзды. 

    – Зираттан сүйектер көрмедің бе? – деді жанарын алысқа қадаған қалпы. «...Не себепті сүйектер туралы сұрады екен?». 

    – Көрдім. 

    – Онда сен тез есейесің. Балалығыңды іздей бастаған сәттеріңде ана моланы есіңе түсір. Моланы аралап жүріп, балалығыңды ұрлатып алғаныңды білесің бе сен? – деп бетіме аяй қарады. – Қазір ештеңе түсінбейсің. Кейін бала кезіңде біраз нәрсені түсініп қойғаныңды ойлап, көп қиналасың. Осы сөзімді ешқашан жадыңнан шығарма!

    Әкем тағы да үнсіз қалды. Әлден соң:  – Екінші рет зиратқа барушы болма! – деді зілді дауыспен.

***

    Сарша тамыздың соңғы күнінде Есіркеп көкемнің қызы Бұрымның өлімі туралы қаралы хабар жетті. Түнде ұйықтағаннан қайтып оянбапты. Зиратқа барғанымызда Бұрымның топырағы кеппеген қабірден қып-қызыл әдемі гүлді жұлып алғаны есіме түсті.

    – Мұндай иісі жұпар шашқан гүлді бірінші рет көріп тұрмын. Не деген әдемі гүл! – деп құшырлана иіскеген. Сол бір жұпар иісі аңқыған әдемі гүлді кейін еш жерден кездестірмедім. 

    Сонда ол: – Бұл гүлді саған сыйлар едім, бірақ қимай тұрғаным, – деп әдемі күлімсіреп еді.  

    – Ол өткенде жас қабірде өсіп тұрған қып-қызыл гүлді жұлып алған, – дедім бейсаналы түрде.  

    – Кім? – деді әкем бетіме сұраулы жүзбен қарап.  

    – Бұрым. 

    – Әттеген-ай, – деді әкем өкінішпен басын шайқап. – Байғұс баланың өліміне сол моладан жұлынған гүл себепкер болды ма екен?

    Шешем жасаураған көзін орамалымен сүртіп: – Жаратқанның ісі ғой, – деп күрсінді. – Ауру Хадиша қызының өлімін көтере алар ма екен?..      

    Мамандығы денешынықтыру пәнінің мұғалімі, кітапты көп оқитын әкем: – Наполеонның әйелі фиалканы жақсы көретіні сондай өзі қастерлейтін сол гүлді шашына тағып жүреді екен, – деп шешемнің сөзін естімегендей бір әңгіме бастап кетті. – Даңқты қолбасшы Жозефинамен қосылған күнді жылда есінен шығармай, оған фиалка гүлін сыйлайды екен.

    Әкемнің баяу шыққан қоңыр даусы қызықты бір әңгімеден хабар бергендей. Салалы саусақтарымен шайнектің сыртын сүртіп отырған шешем де әңгімеге ықыласпен құлақ түрді. 

    – Бір жылы базарға фиалка гүлін әкелуге жұмсаған қызметшілері құр қол оралыпты. Жарының жанарынан кірбің көргісі келмеген қолбасшы гүлді өзі іздеуге шығады. Базарды аралайды, жоғын таппайды. Көше бойлап, іздейді. Іздегені жоқ. Қолбасшы «Фиалка гүлінсіз Жозефинаның көзіне қалай көрінемін?» деп уайым етеді. Іңірде фиалка гүлін өткізе алмай тоңып, бүрсіп тұрған бүкір кемпірге кезігеді. Қолбасшы құшағын фиалкаға толтырып, үйіне оралады. 

    Көзінде нұр ойнаған Жозефина фиалканы иіскей беріп: – Мынау моладан жұлынған гүл ғой, – деп талықсып кетеді. Өлмелі бүкір кемпір гүлдің моладан жұлынғанын мойындап, жанына сауға сұрап, қолбасшының аяғына жығылады. Көп ұзамай Наполеон ақылды Жозефинасынан айырылып қалып, жалғыздық мұңына қамалады. Қолбасшы сүйікті жарының қабірінің басына фиалка гүлін ектіріпті. Өмірінің соңғы азапты күндерінде Наполеон Жозефинаның қабіріне барып, бір тал фиалка гүлін жұлып, төс қалтасына салады. Арада көп уақыт өтпей ұлы қолбасшының өзі де мерт болады, – деп әкем әңгімесін аяқтады.      

    Шешем: – Кім біледі, Бұрымды да ажал гүлі молаға қарай тартқан шығар? – деді қамығып.     

    – Әке, ажал гүлі молада қыста да өсе ме? – дедім. 

    Бала кезде туылған күнім қыста болғандықтан, әрі аппақ киімін киетін даланы сүйетіндіктен осы мезгілді қатты жақсы көруші едім.  Әкем менің сөзімді естімегендей қабағын түйіп, үнсіз қалды.    

*** 

    Бала кезімде барған зират мұсылмандар да, христиандар да жерленген аралас мола екен. Көкелерімнің бейітін көрген емеспін. Олар ауылдан әлдеқайда қашық зираттан мәңгілік мекендерін тауыпты. 

    Ауылға барған сайын шебер қылқалам иелері сала алмайтын әдемі картиналар көз алдымнан тізбектеліп өтіп жатады. Сол картиналардың артынан «мені ұмыттың ба?» деп қып-қызыл ажал гүлін иіскеп, бірде күлімсіреп, бірде мұңайып тұрған Бұрымды көрем. Қайран, ерке Бұрым, сен маған сол күні гүлді емес, ажалды қимаған екенсің ғой. Ойнап жүріп зиратқа сендерді ертіп барған мен едім. Бұрым, кешірші мені. Мен ол кезде ағаларымды ұйқысынан оятатыныма сенуші едім. Қаншама жылдар өтті. Көкелерім ұйқысынан оянар емес...