Құрамында белсенді сутегі бар субстраттарды Манних реакциясы көмегімен түрлендіру жаңа, белсенді қосылыстар іздеудің жолы. Сол себепті, осы жұмыста α- және β-нафтолдың пропаргил эфирлі молекуласына Манних реакциясы көмегімен пиперидин және морфолин сақиналарын енгізіп, жаңа потенциалды биологиялық белсенді қосылыстарды алу мүмкіндігі зерттелді. Нәтижесінде қосылыстар таза әрі жоғары шығыммен алынды. Олардың құрылысы ИҚ және ЯМР спектроскопия көмегімен анықталды. Синтезделген заттардың тәжірибе жүзінде алынған ЯМР спектрлерінің химиялық ығысу мәндері ChemBioDraw Ultra 12.0 программасы бойынша есептелінген мәндермен сәйкес келді.

Қазіргі кезде қурамында химиялық қурылысы эртүрлі органикалық азотты қосылыстар табиғи жэне синтетикалық биоактивті препараттардың 80% артық мөлшерін ı^райдыı *1+.Ал дэрі-дэрмектік, пестицидтік қасиетті заттардың арасынан қурамына пиперидин сақинасы кірген қосылыстар да көптеп кездеседі. Органикалық қосылыстарға амин тобын енгізудің тиімді жэне қарапаSым жолына Манних реакциясы жатады. Бул қурамында активті сутегі бар органикалық қосылыстар, альдегидтер жэне аминдерден туратын үшкомпонентті реакциялар қатарына жатады*2+.

Біздің бурынғы жумыстарымызда пропинделген нафтолдар мен нафтиламиндерден фармакологиялық жэне пестицидт¡к активтіліктері эртүрлі қосылыстар синтезделген болатын *3+. Нафтилацетиленді фрагменті бар биоактивті заттардың қурамыі мен қурылысын талдағанда сақиналы аминді қосылыстардың жеткіліксіз зерттелгенін баSқадық*4+. Осы мақаламызда α- жэне в-нафтолдың пропаргил эфирлі молекуласына Манних реакциясы көмегімен пиперидин жэне морфолин енгізу жумысының нэтижесі келтірілді.

Нафтилоксипропиндерд¡ аминометилдеу терминалды ацетиленді қосылстарды аминометилдеудің классикалық жаздайыıнда жүргізілді *5+, яғни диоксанда, катализатор есебінде жаңа даSындалған бір валентті мыс хлориді (CuCl) алынды. 1 кестеде келт¡р¡лген нысанды заттардың шығымын салыстырғанда Манних реакциясының амин компонент¡ рет¡нде алынған пиперидин мен морфолинд¡ салыстырса, б¡р¡нш¡ жаздайда аминометилденген өнімнің шығымы 80% шамасында, ал морфолин жаздайыıнда 60% шамасында болады. Бул көрсеткіштер 1-не 2-нафтил-1оксипропиндерді аминометилдеу шығымына пропинилокси топтың нафто қаңқасында орналасу орны эсер келт¡рмей, ал оған Манних реакциясының аминд¡к компонентінің негіздік де^ейí эсер келтіретіні баSқалды. Осы реакциялар жаздайыıнда нафтил-1(-2)оксибут-2-инил-4- пиперидиндер мен нафтил-1(-2)оксибут-2-инилмофолиндер (5- 8)синтезделген. Олардың ИҚ-спектрлерінде нафталин тобына сай C-H (3005-3010 см-1) жэне C=C (1650-1670 см-1) байланыıстарыıнын алкил топтарындағы сутектер 2040 - 2098 см- 1, С-О-С байланысы 1120-1130 см-1 валентт¡ жутылу жолақтары аминобутинокси-нафталиндер (5-8) түзілгенін көрсетеді.

Синтезделген заттардың (5-8)тэжірибелік ЯМР спектрлерінің химиялық ығысу мэндері ChemBMDraw Ultrs 12.0 программасы бойынша есептел¡нген мэндермен сэйкес келд¡.

1 кесте - Синтезделген нафтоксибутиниламиндердің (5-8)ПМРжэне ЯМР спектрлік көрсеткіштері

Тәжірибелі бӨлім.

Аминометилдеу жайлы. Кер¡ салқындатқыш, магнитт¡ араластырғыш жэне термометрмен жабдықталған үшмоSынды колбаға 20 мл қурғақ диоксан қуяды жэне 0,9г (0,03 моль) формальдегид салады, ол ер¡генше араластырып қаSнатады,сосын6ø 0C дей¡н салқындатылған ерітіндіге 1,87 г (0,022 моль) аминді жэне алдын ала даSындалған каталиттік мөлшердегіCuCl (10% моль)мен 3,64 г (0,02 моль) нафтилоксипропиның 10 мл диоксандағы ертндíсíн тамшылата қосады. Реакция барысын жуқа қабатты хроматография (ЖҚХ) көмепмен ба^ıлаšды. Реакция б¡ткен соң, диоксанды аšдап алады, қалдықты 20 мл сулы аммиакпен араластырып шаšқаšды жэне бензолмен шаšмалаšды. Шаšмалаған бензолды аšдаšды, қалған қалдықтың ЖҚХ тазалығын тексеред¡.

Гидрохлорид алу.

Нафтилоксибутиниламиндердщ3,59 г(0,012 моль) мөлшерм 100 мл эфирде ер¡т¡п, араластырады, соған pH 2-ге деš¡н туз қышқылының эфирл¡ ер¡т¡нд¡с¡н тамшылатып қосқанда 4 г аминдердН гидрохлорид¡ тунбаға түседы Осы тунбаны сүзт, эфирмен шаšып, гидрохлоридтердН балқу температурасын жэне шығымын аны∣Ķтаšмыз (2 кесте).

2 кесте - Синтезделген қосылыстардың шығымдары мен балқу температуралары

Қорытынды. суда ерит¡н гидрохлоридтер¡ синтезделд¡. Олардың химиялық Манних реакциясы боšынша нафтилоксипропиндердщ қурамы элементик микроанализ, ал молекулалық қурылысы ИҚ, пиперидинд¡ жэне морфолинд¡ туындылары жэне олардың ЯМР ⅛ жэне 13С спектрлер¡ ^рсеткíштерí арқылы анықталды.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Машковскиš М.Д. Лекарственные средства. 16-е издание. - M.: Новая волна, 2010. - С. 1216.

2. Солдатенко А.Т., Колядина Н.М., Шендрик И.В. Основы органическоš химии лекарственных веществ. - М.: Мир, 2009. - C. 191.

3. Курманкулов Н.Б., Батырбекова А.Б., Ержанов К.Б. Синтез нафтиламинопропинов и их превращения // Симпозиум Успехи синтетическоš и медицинскоš химии.- 27.08.2007. - С.84.

4. Котляревскиš И.Л., Андриевская Э.К. Ацетиленовые амины и аминоспирты и физиологическая активность некоторых из них // Тезисы докладов IV Всесоязноš конференции по химии ацетилена. - Алма-Ата: 1972. - С.З.

5. А.Ж. Қабдраšсова, В.К.Ю, К.Д. Пралиев, Модифицированные методы реакции Манниха в синтезе пропаргиламинов //Қаз. Хим. Журн. 2009. - № 1. - С. 136-152.