Кеңестер үкіметі құлап, оның құрамындағы республикалар тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Новосібір облыстық мемлекеттік мұрағатының «Құпия», «Аса құпия», «Айрықша пәпкі»-лерінің бірқатарының бауы тарқатылды. Алайда, ақиқаттың ашылуы қызыл империяның мұрагері РФ-ның өзіне таяқ болып тиетінін түсінген орыс билігі құпия құжаттарды қайта «құлыптап» тастады. Бірақ, зерттеушілер жариялылықтың желігімен бірнеше жыл ашық қалған құпия құжаттардың шет жағасын көріп қалды. Мұрағаттан Кеңес үкіметінің қазаққа жасаған қастандығы туралы көп деректер табылды.

РФ Журналистері Одағының мүшесі, ІІМ доғарыстағы (отставка) подполковнигі Александр Агалаков қолындағы деректерге сүйене отырып, ол кезде Қазақ АССР-інде 6,2 миллион адам болғанын, соның 2,1 миллионы аштықтан өлгенін, 1 миллионнан астамы Қытай, Моңғолия, Ауғаныстан, Иран және Түркияға қашқанын айтады. Сол кезде 100-200 мың адам Қазақстанмен шекаралас жатқан Сібірге барып бас сауғаламақ болған. Бірақ, Кеңес үкіметінің адамдары ғана емес, жергілікті тұрғындар да арып-ашып жеткен елге қырғидай тиіп, жауыздық көрсеткен. Соның салдарынан ұлтымыздың талай ұл-қыздарының басы сол жақта көмусіз қалды.

Батыс Сібір өлкелік атқару комитетіне 1931 жылы 7 желтоқсанда Алейск аудандық атқару комитетінің төрағасы жазған хатта «ауданға кейінгі екі айда аштыққа ұшыраған қазақтар көптеп келіп жатқаны, олардың жағдайы тым ауыр екені, босқындардың арасында жұқпалы ауруға шалдыққандар көп екені» айтылады. Өлкелік прокуратураның 1932 жылы 9 наурызда жазған есебінде қазақтар Барнаул, Омбы, Ключи, Тюменцев, Волчиха, Новосібір, Ново-Омск, Славгород, Бийск, Алейск, Бай, Прокопьевск, Сталинск, Поспелихинск, Шипуновск, Угловск, Родинск қалалары мен елді мекендеріне таралып кеткені жазылған.

Аш-арық жұрт алғашында Қазақ АССР-мен шекаралас аймақтарға кідірген, бірақ ол жерлерден жан сақтайтын мүмкіндік, істейтін жұмыс таппаған соң, Сібір даласына ішкерілеп ене берген. Үкіметтің есебінде сол жылдары Сібір даласын жайлаған қазақтың саны 100 мыңның үстінде дейді. Бірақ, белгілі тарихшы Владимир Позанский босқындардың саны 200 мыңға жетеқабыл деген дерек келтіреді. Ол : «Қазақтар деревнялардағы, қалалардағы қираған ғимараттарды, бос тұрған қора-қопсыны паналады, вокзалдарда түнеді. Олар өлексе көметін жерлерді аршып, өлген ит-құстың, малдың етін жеді. Үйлерге, асханаларға кіріп қайыр сұрайды. Олардың қазіргі «бичтар» сияқты жылу құбырларына, жылы жертөлелерге жататын мүмкіндігі болмады. Өзі аш, өзі аурушаң адамдардың Сібірдің қақаған қысында қирған ғимарттарды паналауы қандай болатынын өздеріңіз де пайымдай беріңіздер. Қаланың әр бұрышында аштықтан, аурудан өліп жатқан қазақтарды ұшыратасың»,– дейді.

Ірі қалаға ілігіп, жолы болып қара жұмысқа тұрып кеткен қазақтардың жаны қалды. Олар аздаған табыс тауып, сонысымен өзін де, туыстарын да асырауға мүмкіндік алды. Бастарын сұғатын жеркепелер салды. Бірақ жергілікті жұмыс берушілер өзі де сорлап келген босқындардың еңбекақысын жөндеп бермей ығыр қылатын. Әйтпесе, сылтау тауып жұмыстан қуып шығатын. Тіпті, дұрыстап ақы төлемес үшін, бір орыннан екінші орынға жиі ауыстырып, жалақыны өзгелерге 120 рубль төлесе, қазақ жұмысшысының қолына 20-30 рубль ғана ұстатады екен.

Жалпы босқын қазаққа Кеңес үкіметі де, жергілікті орыс тұрғындары да үлкен өшпенділікпен қараған. Батыс Сібір өлкелік атқару комитетінің бірінші хатшысы Р.Эйхе өңірдің әлеуметтік ахуалын оңалту мақсатымен босқын қазақтарды 24 сағаттың ішінде қуып шығуға бұйрық береді. Бұл бұйрық жергілікті үкіметке қазаққа қарсы ашық жауыздық жасауға жол ашты. Өлкелік милиция қазақтардың жеркепелерін, тұрған орындарын бұзып кіріп, қуып шығуға белсене кірісті. Тіпті, жұмыс істеп жүргендерінің жұмыстарынан есеп айырысуларына да мүмкіндік бермеді. Жергілікті тұрғындар арасында босқын қазақтар бай-кулактың тұқымы, тығып жүрген байлықтары бар деген сөз таратты. Ол-ол ма, «аш қазақтар орыстардың балаларын жейді екен» деген өсек шықты. Осыдан кейін тұрғындар қазақтарды ұстап алып, өлімші қылып сабап кететін болған. Мынандай оқиға болған: Бірде Шағыров деген қазақ баракқа қайыр сұрап кіреді. Үйде 11 жасар қыз бала ғана бар екен. Ол ұсқыны алба-жұлба қазақты көріп, шошығаннан баж ете түсіпті. Дауысқа жүгіріп келген көрші әйел сол жерде шу көтерген. Осыдан кейін барактың барлық тұрғындары Шағыровты «қыз баланы жеуге келді» деп соққының астына алады. Ол байғұс оқиға орнына жеткен милицияның арқасында ғана аман қалған. Ал, Николаев ауданының Есілкөл деревнясында бір әйел қайыр сұрап келген қазақты сойылдың астына алып, «адамжегіштен баламды құтқаруға көмектесіңдер» деп айқайлаған. Дауысқа жиналған тобыр әлгі қазақты ұрып өлтірген.

Борисов ауданында 1932 жылы 18 мамырда мынандай оқиға орын алған. «Болшая Роща» бөлімшесінің меңгерушісі Рычков деген жауыз Қоңыр Есов деген қазаққа 100 рубльге 2 қап бидай, 1 пұт ет сататынын айтады. Оны түнге қарай келіп алып кет деген. Қастық ойлаған ол Зайцев пен Рутц деген сыбайластарының қолдарына мылтық беріп жасырып қойып, қазақ келгенде оның ақшасын тартып алуды ойластырған. Түнге қарай қасына екі серігін ертіп жеткен Қоңыр ақшасын төлеп, енді бидайды ала бергенде, әлгі екеуі бұрыштан мылтық атып шыға келген. Атқан оқтан Қоңыр тіл тартпай кетеді, ал әлгі мұжықтар «қазақтар ұрлық жасап жүр» деп аттандаған. Милиция қарақшыларға еш жаза қолданбаған соң, қылмыстарына шабыттанған олар осы «операцияны» тағы қайталап, тағы бір қазақты атып тастаған.

Өлкелік прокурор материалынан: «Михайловка ауылдық кеңесінің каталажка камерасында 40 тұтқын қазақ отыр. Олардың 7-уін Бостан селосында ұрып кеткен». Бостан оқиғасы былай болған: Селода біреудің сиыры жоғалыпты. Шаруалар мұны қазақтардан көріп, жиналып келіп, мылтық атып, олардың 2 жылқысын, 2 арбасын тартып әкеткен. Соққыға жығылған қазақтарды байлап-матап әкеліп ауылдық кеңеске тапсырған. Осыған ұқсас екінші оқиға Михайловка ауылдық кеңесінде 1932 жылы мамыр айында орын алған. Мал ұрлады деп күдіктенген қазақты ауылдық кеңес төрағасының өзі ағашқа асып қойған. Ол буынып өліп бара жатқанда, босатып алған. Осылай бірнеше рет қайталаған. Амалы құрыған қазақ еріксіз мал ұрлағанын «мойындаған».

1932 жылы қыркүйек айында Волчихинск ауданында мектеп мұғалімі бақшасында бірнеше түп картопты біреу қазып әкеткенін көріп, оны қираған үйде тұртын қазақ келіншегінен күдіктенеді. Үйіне баса көктеп кіріп, картоптың қабығын іздеп таба алмаған соң, үйді шашып, әйелдің басын жарған. Оның 1,5 айлық баласын лақтырып жіберген. Ертеңінде сәби алған соққыдан қаза тапқан. Мұғалім коммунист болғандықтан, бұл қылмысы үшін жазаға тартылмады.

«Культура» кеңшарында мал ұрлады деген күдікпен екі қазақты сабаған (жылқылар соңынан жайылып жүрген жерінен табылған); Шендорфск ауылдық кеңесінде ағаш және нан ұрлады деген жаламен екі қазақты атып тастаған; №41 кеңшарында картоп ұрлады деп жала жауып бір қазақты сабаған. Бұл оқиғада кеңшар фермасының меңгерушісі мен кооператив күзетшісі қазаққа картоп сатып, ол алып кетіп бара жатқанда «ұрыны ұстаңдар!» деп айқайлаған. Сосын екеуі қазақты жабылып сойып, қан-қан болып жатқан байғұсты амбарға лақтырып кеткен. Ол амбарда 16 сағат бойы жатыпты. Ақыры, жауыздардың қазаққа өтірік жала жапқаны анықталып, сот екеуін 4 және 6 жылдан бас бостандығынан айырды.

1933 жылы 18 тамызда Кемеров ауданының «Ударник» кеңшарында үш шаруа ұлтараздық наразылықты қоздырғаны үшін сотталды. Оқиға былай болған: Тасымал судың кезегінде тұрған сауыншы Малыгина мен қазақ Зекмет Рекмешева ұрысып қалып, сауыншы шелекпен қазақ келіншегінің басын жарады. Шуға екі жақтан кісілер жиналған: қазақтар – 24, орыстар –100. Десятник Брусов орыстарды қазақтарды сабауға шақырған. Золотарев 7-жасар қазақ қызын жерге алып ұрған. Қыздың мұрнынан қан кеткен. Сот Брусовты 2 жылға, Малыгина мен Золатаревты 8 айға бас бостандығынан айыру жазасына кесті.

1932 жылдың 30 шілдесінде Хабаров ауданының Михайловка селосында шаруалар Кереев, Үркімбай және Әлмырза деген азаматтарды сабап өлтірген. 1932 жылы тамызда бір топ қанішер тонауға барып, 9 жанды қазақтың бір отбасын түнде қырып кеткен. Тонағанда оларда қандай байлық болсын? Сорлылар бар болғаны егістік даласынан масақ теріп күн көріп жүрген екен...

Даулеткали Асауов.

Р.S: Мақаладағы деректер Новосібір мемлекеттік облыстық мұрағатынан және жоғарыда аты аталған екі автордың жазбаларынан, сондай-ақ ашаршылық туралы Сағат Жүсіп құрастырған "Ашаршылық ақиқаты" кітабын алынды.