Құқықтың негізі Рим құқығынан бастау алатыны белгілі, ал біздің қазақ халқының да құқық туралы тарихы жеткілікті. «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі  жолы», Тәуке ханның «Жеті жарғысы» туралы қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарының жинағында мүліктік және мүліктік емес құқықтар да бар. Мысалы әкесі балаларына еншілерін беріп, балалрын бөлек шығарып отырған, ал ең кенже баласы қара шаңырақтың иесі болып қалып, мұрагерлік құқықтар мен міндеттер осылай реттелгені белгілі. Қазіргі біздің қоғамымызда мұрагерлік құқықтар Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексімен және тiкелей белгiленген жағдайларда өзге де заң актiлерiмен реттеледі.

Қазіргі біздің қоғамымызда мұра қалдырушының мұралық мүлікіне мұрагер болу үшін азаматтар өз құқықтарын біле бермейді, сол себепті мұрагерлер бірі-бірімен араздасып жатпауы үшін құқықтық сауатты болғаны жөн.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі - АК) 1042-бабына сәйкес мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал оны қайтыс болған деп жариялаған кезде азаматты қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімі күшіне енген күн не сот шешімінде қайтыс болған деп белгіленген күн мұраның ашылу уақыты болып танылады. Мұра қалдырушының мұралық мүлкін:

а) заң бойынша

ә) өсиет бойынша оны қабылдауы тиіс.

Мұраны қабылдау өсиет болған жағдайда да, заң бойынша мұрагерлік кезінде де өзекті. Мұны істеу үшін мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін мұра қалдырушының тұрғылықты жері бойынша нотариусқа хабарласып, мұралық мүлікті қабылдау және заң бойынша мұраға құқық туралы куәлік беру туралы нотариус кеңсесіне барып арыз жазады.

Мұрагер заң бойынша мұраға құқық туралы куәлік беру туралы нотариусқа арыз берген кезде, нотариус мынадай мән-жайларды анықтайды:

Мұра қалдырушының соңғы тұрған жері

мұра қалдырушының қайтыс болу фактісі;

мұраның ашылу уақыты мен орны;

мұрагерлердің мұра қалдырушымен туыстық қатынастарының немесе неке қатынастарының болуы;

мұрагерлік құқығы туралы куәлік берілетін мұрагерлік мүліктің құрамы мен орналасқан жері.

Арыз бергеннен кейін нотариус алты ай күтуі керек. Осы мерзім аяқталғанға дейін мұрагерлерге басқа өтініш берушілердің жоқтығы туралы дәлелдер ұсынылуы керек. Бұл мұра қалдырушының қайтыс болғаны туралы хабарландыруды нотариус іске қосатын танымал газетке жіберу арқылы жасалады. Егер ешкім құқық бермесе, онда мұрагерлер жоқ деп саналады.

Мұра ашылған күннен бастап алты ай өткен соң нотариус мұраға құқық туралы куәлік береді

МҰРАГЕР МЕН МҰРАГЕР АРАСЫНДАҒЫ ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РАСТАЙТЫН ҚҰЖАТТАР

Туыстық қатынастарды растау үшін мұрагер келесі құжаттардың бірін (немесе бірнеше құжаттарды)ұсынуы керек:

АХАЖ органының куәліктері;

Туу туралы акт жазбасының кітаптарынан үзінді;

Мұрагер мен Мұрагер арасындағы туыстық қатынастар фактісін анықтау туралы заңды күшіне енген сот шешімі;

немесе Мұрагер мен Мұрагер арасындағы туыстық қатынастарды растайтын басқа құжаттар.

Белгіленген тәртіппен қабылданған мұра, ол ашылған күннен бастап мұрагерге тиесілі деп танылады. Сондықтан мұра алу құқығы туралы куәлікті алу мұрагердің міндеті емес, құқығы болып табылады, көрсетілген куәліктің болмауы мұрагерлік құқықты жоғалтуға негіз бола алмайды.

МҰРАГЕРЛІК КЕЗЕКТІЛІГІ

Өсиет болмаған кезде немесе бүкіл мұраның тағдырын анықтаған кезде, заң бойынша мұрагерлік орын алады.

Мұрагерлер заң бойынша Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) 1061-1064-баптарында көзделген кезектілік тәртібімен мұрагерлікке шақырылады. Кезек анықталғаннан кейін, мұрагерлер өзіне тиісті мұраға заң бойынша ие бола алады. Егер қосымша даулы мәселелер туындап жатса, бұл мәселені сот негізінде қарастыруға әр адамның құқығы бар.

МҰРАГЕРЛЕРДІҢ БІРІНШІ КЕЗЕГІ

Бірінші кезекте заң бойынша мұрагерлік құқығын мұрагердің балалары, оның ішінде ол қайтыс болғаннан кейін тірі туылғандар, сондай-ақ мұрагердің жұбайы (зайыбы) мен ата-анасы тең үлесте алады. Мұрагердің немерелері мен олардың ұрпақтары өкілдік ету құқығымен мұра етеді, яғни қайтыс болған ата-аналарын алмастырады.

МҰРАГЕРЛЕРДІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕГІ

Егер бірінші кезектегі мұрагерлер болмаса, заң бойынша мұрагерлік құқығын екінші кезекте мұрагердің ата-анасы бірдей (яғни екі ортақ ата-анасы бар) және ата-анасы бөлек (яғни бір ортақ ата-анасы бар) бауырлары, сондай-ақ әкесі жағынан да, анасы жағынан да оның атасы мен әжесі тең үлестермен алады. Мұра қалдырушының ата-анасы бір және ата-анасы бөлек ағалары мен әпкелерінің балалары (мұра қалдырушының жиендері мен жиендері) өкілдік құқығымен мұрагерлікке ие болады, яғни қайтыс болған ата-аналарын алмастырады.

МҰРАГЕРЛЕРДІҢ ҮШІНШІ КЕЗЕГІ

Егер бірінші және екінші кезектегі мұрагерлер болмаса, заң бойынша мұрагерлік құқығын үшінші кезекте мұрагердің нағашылары мен тәтелері тең үлестермен алады. Мұра қалдырушының немере ағалары мен әпкелері өкілдік ету құқығымен мұрагерлік етеді, яғни қайтыс болған ата-аналарын ауыстырады.

МҰРАГЕРЛЕРДІҢ ТӨРТІНШІ, БЕСІНШІ ЖӘНЕ АЛТЫНШЫ КЕЗЕКТЕРІ

Егер бірінші, екінші және үшінші кезектегі мұрагерлер болмаса, мұрагерлік құқығын мұрагердің алдыңғы кезектегі мұрагерлеріне жатпайтын үшінші, төртінші және бесінші дәрежелі туыстары алады. Туыстық дәрежесі туыстарын бір-бірінен бөлетін туыстар санымен анықталады. Мұра қалдырушының тууы бұл санға кірмейді.

Көрсетілген Ережеге сәйкес мұрагерлікке шақырылады:

төртінші кезектің мұрагерлері ретінде үшінші дәрежелі туыстары - мұра қалдырушының үлкен атасы мен үлкен әжесі;

бесінші кезектегі мұрагерлер ретінде төртінші дәрежелі туыстар - мұрагердің туған жиендері мен жиендерінің балалары (немерелері мен немерелері) және оның аталары мен әжелерінің (немерелері мен әжелері)туған бауырлары;

алтыншы кезеңнің мұрагерлері ретінде бесінші дәрежелі туыстар - мұрагердің немерелері мен немерелерінің балалары (немерелері мен шөберелері), оның немере ағаларының балалары (немерелері мен жиендері) және оның үлкен немерелері мен әжелерінің балалары (нағашылары мен тәтелері).

МҰРАГЕРЛЕРДІҢ ЖЕТІНШІ КЕЗЕГІ

Егер алдыңғы кезектердің мұрагерлері болмаса, жетінші кезектің мұрагерлері ретінде мұрагерлікке, егер олар мұра қалдырушымен кемінде он жыл бір отбасымен бірге тұрса, мұра қалдырушының өгей бауырлары, өгей ұлдары, өгей қыздары, өгей әкесі мен өгей шешесі шақырылады.

ҰСЫНУ ҚҰҚЫҒЫ БОЙЫНША МҰРАГЕРЛІК

Мұра табылғанға дейін немесе мұра қалдырушымен бір мезгілде қайтыс болған заң бойынша мұрагердің үлесі оның тиісті ұрпақтарына (яғни, балалар қайтыс болған ата-аналарын алмастырады) өкілдік ету құқығына ауысады және олардың арасында тең бөлінеді.

ӨСИЕТ БОЙЫНША МҰРАҒА құқық туралы куәлікті алу ҮШІН ҚАЖЕТТІ ҚҰЖАТТАР

Мұра қалдырушының кәмелетке толмаған немесе еңбекке жарамсыз балалары, сондай-ақ оның еңбекке жарамсыз жұбайы мен ата-анасы өсиеттің мазмұнына қарамастан, заң бойынша мұрагерлік кезінде әрқайсысына тиесілі үлестерін алады

Өсиет болған кезде нотариус Мұрагер мен мұра қалдырушының туыстық қатынастарын растайтын құжаттарды қоспағанда, жоғарыда аталған барлық құжаттарды мұрагерден талап етеді.

Бұған қосымша, нотариус өсиеттің қолданылу фактісін тексереді (оның күші жойылды ма), сондай-ақ мұрагерліктегі міндетті үлеске және ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлеске құқығы бар адамдар тобын белгілейді. Осы фактіні растайтын құжаттар:

мұрагердің (мұрагерлердің) өсиет бойынша жазбаша өтініші;

мұрадағы міндетті үлеске құқығы бар адамның жазбаша өтініші;

неке кезінде пайда болған ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіндегі үлеске меншік құқығы туралы куәлік беру туралы тірі қалған жұбайының жазбаша өтініші;

неке туралы куәлік.

Жоғарыда аталған құжаттарды алу нәтижесінде нотариус мұрагерге мұрагерлік құқығы туралы куәлік береді, ол мұрагерді тіркеуші органдарда ресімдеу үшін негіз болып табылады.

Қазақ халқының әдет-ғұрыптық дәстүрі Рим заңдарындағы мұрагерлік құқығымен етене байланысты. Сол-себепті, ата-бабаларымыз артында қалар балаларына енші бөлу мәселесіне өте қатты көңіл бөлген. Мұның өзі Қазақстан Республикасының шекарасы дәлел. Жер шарында аумақтық-территория жағынан №9 орында тұрғанымыз мақтанарлық.

Н.Х.Ербекешов, 

Түркістан облысының әділет департаментінің құқықтық түсіндіру және халыққа заңгерлік қызмет көрсету бөлімінің басшысы