Мұздықтар және оның маңызы. Мұздық — ұзақ уақыттар бойына сақталатын ұдайы қозғалыстарда болатын негізінен жауын-шашындар, әсіресе қар есебінен қалыптасатын ірі мөлшерлі кристалды мұз шоғыры;

таулы өлкелерде, қарлы деңгейден жоғары аймақтарда қалыптасқан М. өз салмағымен төмен қарай жылжи отырып, қарлы деңгейден төмен аймақтарда абляцияға ұшырайды. Мұздық — ауқымды су қоймасы. Достастықтағы мұздықтардың мұз массасының өзi 7 мың текше шақырым су құрайды екен. Бұл бұрынғы Кеңес Одағы территориясының өн бойын шарлаған өзендердiң төрт жылғы ағын суы. Ал осы мұздықтар ерiген күнде Әлемдiк мұхит атаулы 5 сантиметрге көтерiледi.

Мұздықтар — ғажайып тiршiлiк, мәселен, бiр қарағанда мұздықтар жылжиды дегенге сену қиын-ақ. Соның әсерi ме, ұзақ жылдар бойына бұл жағдайға онша мән берiлмей келедi.

Мұздықтардың әр түрлiлiгi. Бойынша мұздықтардың классификацияларының көптiгi бар болады морфологиялық, геофизикалық және динамикалық көрсеткiштерге. Бойынша өзi тұтас көрiнiсте формаға үш сынып ерекшелеуге болады: жапқыш, таулы — жапқыш, таулы.

Бұл көруге болатын (тыстың 3-шi бетiнде суреттi қара) бiрiншi класстың мұздықтары

атаулар, жабады бiржола ( кейде және жағалаудағы айдынды) кептiремiн. Бұл жердiң өте iрi мұздықтары. Қазiргi жапқыш мұздықтарының жалпы ауданынан

(км 14, 4 миллион) 85, 3% Антарктида мұз қабаты, 12, 1% Гренландия мұз қабатына және 2, 6% аз мұз қабаттарына Канадалық Арктикалық дәл келедi шпицберген, жер Франц-Иосиф, жаңа жер, Северндердi Жер. Жапқыш мұздықтарының өлшемдерi күштi өзгешеленедi. Өзi кiшкентай олардың iшiнен аудан 10 км2 жаздау жетедi.

Таулы — жапқыш мұздықтары қоректенудiң жалпы облыстарын әдетте алады, шығынның облысы,

әдеттегiдей, бiрнеше оқшау бөлiмшелерге жiктелген. Осы сыныптың мұздықтары субарктикалық және субантарктикалық аудандарында көбiнесе жайылған: Жаңа жер, Канадалық Арктикалық архипелагтiң кейбiр Аралдары, атырау Америка Севернi, Антарктикалық түбек және тағы басқалар атырау арқалар.

Тау мұздықтар, өте түрлi ол үш топтарда бөлшектенедi: жарқабақ және Долины мұздықтары төбелердiң мұздығы, мұздықтар. Көпшiлiктiң формасы оларды тәуелдi болады

бедердiң Құрылыстары. Тау мұздықтардың морфологиялық түрлерiнiң сипаттамалары болады

жұмыстардың жиыны, монографияларда жеке алғанда. Полярлық облыстардың шек орналасқан барлық мұздықтар бұл сыныптарға жатады.

Мұздықтар басқа көрсеткiштердiң қатары бойынша өзгешеленедi. Мысалы, мұздықтың сыныбына жатуды абсолюттi биiктiктi көрсетедi. Жапқыш мұздықтары теңiздер деңгейде бар болады, тау — жапқыш ептеген биiктiкке әдетте тұрғызылған, бiрақ жеке өлкелiк формаларды алады теңiз деңгейлеу. Тау мұздықтар әртүрлi абсолюттi биiктiктерге орналасады және теңiз деңгейiне дейiн өте сирек жидиды. Мұздықтарды астына төселген беттiң көлбеулерi: де мiнездейдi тiктеу немен, олар әсiресе тау мұздықтарға сәйкес келедi. Мұздың жуандығындағы үлкен айырмашылық сонымен бiрге тән. Жапқыш мұздықтары үшiн қуат типтi

180 3060 молар, тау — жапқыш — 150 560 таулы — 10 90, ерекшелiкпен 200 мге дейiн кейде

тек қана гималайлардың тау мұздықтары болып табылады, Наньшань және қайда Қарақорым әсiресе қайда, Куньлунь мұздың жуандығының бедердiң салдарынан күштi бөлшектенуi көбiрек

Мұздықтардың жылжуы

Аталмыш құбылыс XVI ғасырдың аяғында Альпi тұрғындарының жылнамасында алғаш көрсетiлдi, ал, жүз жылдан соң исландиялық ғалым Т. Вигалин жазбаларында мұздықтардың қозғалатыны жайында мәлiметтер кездестi. Тек, О. Соссюраның XVII ғасырда Альпiге жасаған саяхаты ғана мұздықтар жылжуының өзгеше мәнiн ашып бердi.

Саяхатшының мұздықтар бетiне қалдырған баспалдақтары сол 1788 жылғы сапардан кейiн араға 44 жыл салып қайта келгенде Черная Игла тауының Мер-де-Глас мұздығының төменгi беткейiнен орын теуiптi. Осы жылдар iшiнде төрт шақырым қозғалысқа енген. Мұздықтардың қозғалысын бағамдамау салдары қиын жағдайларға әкелiп соғады. Оның бiр мысалы, 1894 жылы француз ғалымы М. Жанссан Монблана шыңына обсерватория салады.

Осы аталмыш ғимараттың ерекшелiгi де шығар, жалпы салмағы 187 тонна да, аумағы 50 шаршы метр жердi алып жатты. Ғалымның топшылауы бойынша ол барлық төтенше жағдайларға шыдас беретiн берiктiгi мен бiр орнынан жылжымайтынына көңiлi тола iске кiрiстi. Әйтсе де арада төрт жыл өткенде қозғалыс әсерi iргетастан қатты байқалды. Өйткенi, обсерваторияның иiлiп еңкiш тартуы оның құлап қалу қаупiн тудырды.

Ақ бас мұзды шыңдар кейде тосыннан қозғалысқа енедi. Мұндай маусымда өзгеше жылдамдық алады да мұздық тiлдерi төменге сусыған күйi ұласа түседi. Мұздықтардың беймәлiм мiнез танытуының негiзгi сыры климат өзгеруiнен екенi белгiлi. Эпталь Альпiсiндегi Фернагтфернер мұздығы соңғы төрт ғасырда төрт рет қозғалысқа енген. Әр қозғалған сайын Рофон өзенiн бөгеп отырды, бөгелген өзен суы жиналып көлге айналады да лықсып толып, артынша сарқырап ағып төмен құлаған. Мұның өзi апатты су тасқындарына әкелiп соқты.

Аляскада 1966 жылы 12 мұздық, оның iшiнде Солтүстiк Америкадағы ең алып Беринг мұздығы көштi. Оның қозғалыс енi 42 шақырым шамасында едi, төрт жыл iшiнде 1200 метрге жылжығаны байқалған. Ал, 1918 жылдан бақылауға алынған Уолш мұздығы ұзақ зерттеу нәтижесiнде ғалымдар қозғалысқа енбейдi деген тұжырымға келген. Дегенмен Уолш мұздығы 60-жылдардың аяғында мiнез танытты, төрт жылда орталық бөлiгi 10 шақырымға жылжып кеттi.

Сонымен бiрге ара салмақтық мөлшерiнде елеулi өзгерiс болған, төбесiндегi мұз қабаты 150 метрге шөктi. Қарақорымда Гасанабад мұздығы 1904-1905 жылдары екi жарым айдың өзiнде 10 шақырымға жылжыған. Ал, бiр тәулiкте жазық даланың 130 метр жерiн биiк мұздық бауырына алған. Памир тауындағы мұздықтар мiнезi де тым қызық, 1963 жылы Вахч жазығының бойымен Медвежий мұздығы 2 шақырымға төмен жылжыды. Он жылды артқа тастап тағы да 1750 метрге қозғалды.

Тұйықсу мұздығы

Тұйықсу мұздығы Тянь-Шаньның солтүстiк жоталарының бiрi. Iле Алатауында ұзындығы 5,1 шақырым, жалпы көлемi 3,8 шаршы шақырым жердi алып жатыр.

Мұздықтың төменгi бөлiгiне қарасаңыз, сусыған қиыршық тас пен үлкен-үлкен қой тастар биiкке өрiле түседi. Өзгеше әспетiмен ерекшеленген iргетас секiлденiп жатқан тас жамылғы бiр шақырым ұзындыққа созылып, теңiз деңгейiнен 3100 метр биiктiкте альпi белдеуiне ұласады.

Тұйықсу жазық мұздықтарға жатады.

Зерттеулер

Тұйықсу ғылымда 1902 жылдан белгiлi. Оның пiшiн-болмысы жайында алғаш хабарлаған С. Дмитриев едi. Жазды күнгi қысқа мерзiмдi сапары дәйектi зерттеуге мүмкiндiк бермейдi. Көрген-бiлгенi нәтижесiнде анықтағандарын жалпылама түсiндiредi. Ал, ғылымға керегi мәлiметке толы нақты деректер. Сол себептi де барлық жайт белгiсiз қалпында қала бердi.

Кейiннен екiншi рет Тұйықсуға өзге бiр өлкетанушы В.Городецкийдiң жолы түседi. Осы сапардың қорытындысында ол Тұйықсу мұздығының жай-жапсары жөнiнде хабарламалық мақала жазды.

Араға алты жыл салып, 1922-1923 жылдары Тұйықсу Н.Пальговтың назарын аударды. Сонан соң барып 13 жыл мерзiм өткенде мұздық құпиясына қызыққан қазақ гидрометеорологиялық қызмет басқармасының мамандары болды.

Тұйықсу мұздығына жүргiзген көптеген бақылау нәтижесi ауа райына байланысты маңызды деген сауалдарға жауап алуға мүмкiндiк бердi. Сонымен қатар оның өткенiне барлау жасап, өзгеге тосын жұмбақ жайттардың сырына қаныға түсуге жетеледi. Бұның бәрiне бағыт сiлтегендей болған Алматының ауа райын 1879 жылдан бақылауға алынғандығын айғақтайтын деректер едi.

Осыған байланысты Мыңжылқы стансасында мұздықтардың жаз айларында температураның өзгеруiне сай келетiн жайларды жүйелi зерттеу жүргiзiлдi. 1937 мен 1964 жылдар аралығындағы мәлiметтердi салыстыра келе ауа райы температурасының, мұздық режимiнiң өзара байланысы 1879 жылдан бергi Тұйықсудың тiршiлiк тынысын тануға жол ашты.

Мұздықтың кербез кейпi көз арбайды. Ұшар басы аспан тепкен мұзарт шыңдар шығар күннiң жалқын сәулесiне шомылған қалпы биiктеген дерсiң. Олардың ең биiгi 4410 метрлiк Орджоникидзе шыңы. Сүйiр қалпындағы мұз таудың күнге шағылысқан кескiнiн жолақ болып бөлiп жатқан қарлы белдеу мұздықтағы сызат-жарықты аңғартады екен. Оңтүстiк шығыста Тұйықсу тiзбектерiнiң таулы алқабы бастау алады. Шығуы қиын саналатын оның биiктiгi — 4150 метр. Одан батысқа қарай қарлы аңғардың қарсы беткейiнде Тұйықсу шыңы.

Барлық шыңның жартасты беткейi терең сайға ұласады, одан бәкене мұздықтар өрiлiп тұрады. Сол жақ беткейден Космедемьянская мен Молодежный мұздығы сырбаз кейiпте мен мұндалайды. Алдыңғысы Тұйықсу мұздығымен астасып жатыр да, екiншiсi жанамалап қосылады. Оң жақта Тұйықсу тiзбегi. Мұздық пен тiзбектi бөлiп жатқан моренаның төменгi бөлiгi.

Тұйықсу тiзбегiнен солтүстiкке қарай Партизан, Орджоникидзе, Маяковский, Мәметова мұздықтары жалғасады.

Тұйықсу мұздығын зерттеуге берiле кiрiскен Николай Пальговтың 1923 жылы 24 тамызда күнделiгiнде былай жазған:

«Мен жүргiзген бақылау нәтижесi мұздың ақырындап өсе түскенiн шамалауға негiз бередi. Мәселен, мұздықтың сол жақтағы тiлiнiң бұрышы 1902 жылы 5 градусқа тең болса, мен келгенде 11 градусқа жетiп қалыпты. Мұз массасы тоқтап, азайғаннан гөрi бiрте-бiрте салмақ қосып үлгеретiндей… Сөйтiп, мұздық соңғы жиырма жыл көлемiнде шегiнбеген және шегiнбейдi деп айтуға болады».

Адамның қызметіне мұздықтарының ықпалы. Қарама-қайшы жеке шаруашылық салалары да, планетарлық масштабта да бұл ықпалдар қарауға болады.

Мұздықтардың глобалдi рөлi олардың климаттық және гидрология әсерiнде ең алдымен айқындалады. Дәл қазiр бұл маңыздылықтың күшейтуiне тенденция анық. үлес жылыну 1960 1970-шi жылдардың суытуларынан кейiн мерзiм басталды кiргiзедi және көмiртектiң жасанды факторлармен сабақтас екi тотықтары парникте өскен эффект. Мұздықтардың еруi Дүниелiк мұхит деңгейдiң өсуiне алып келедi. Не не анықталған

мұздың км3i 1 миллион жанында 2 шақты, 5 м жуандықты мұхиттегi су жиынтық қабаттау баламалы

мұхиттiң деңгейiнiң көтеруi км3 27 миллион мұздың көлемi 67, 5 м мұздықтар есебiнен құрай алады.

Бұл шамалы белгілі, таза теориялық.

Деңгейдiң жоғарылатуының екпiндерi соңғы он жылдықтарда 1, 5 мм/год құрайды. 1, 5 2ге Дүниелiк мұхиттiң деңгейiнiң бүгiнгi жүз жылдығының ортасына температуралар глобалдi жоғарылатудың жағдайында алады

сонымен бiрге, мұздықтар 0, 2 0, 3 моларға 0, 4 0, 8 моларына еру есебiнен көтерiлсiн, өңге

көтеру суды жылулық ұлғаюмен байланады. Бұл су басуға келтiредi, көлемді түрде

Соынмен адамның тіршілігіне эәне қоршаған ортаға мұздықтардың әсері зор..