Дінмұхамед Ыдырысов - бүкіл елге, әсіресе бизнес әлеміне кеңінен танылған азамат.  Арыстың тумасы   «Форбс» журналы әзірлеген ең дәулетті қазақстандық бизнесмендердің тізімінде 11-орынға жайғасқан. Соған қарағанда, Ыдырысов Оңтүстіктен шыққан ең бай азамат болып тұр. Оның жиып-терген мүлкін әйгілі журнал 479  миллион долларға бағалап отыр. Бірақ, ел-жұрт «Делеу» деп атайтын кісінің өзі бұл тізіммен  келіспейді. Дағдарыстың әсерінен бизнестің жаңа түрлерін игеруге кіріскендігін жасырмаған   Дінмұхамед Ыдырысовпен жуырда сұхбаттасудың сәті түсті.

- Есіміңіз бүкіл қазақ қадірлейтін Димекең, Дінмұхамед Қонаевтың құрметіне қойылған ба?

- Иә, сол кісінің құрметіне қойған. Ол бір рет басшылықта болып, кейін сол қызметке қайта оралды ғой. Бұл қазан айында болған. Сол кезде мен дүниеге келіп, ата-анамның қуанып қойған кезі. 

- Ел арасында сізді «Делеу» деп атайды. Ол қайдан шыққан?

- Кішкентай кезімде ағамның Дінмұхамед деуге тілі келмей, Делеу дейді екен. Солай қалып кеткен ғой.

- Жуырда Өзбекстанда жаңа президенттің сайлануына байланысты сарапшылар «көрші еліміз ашық, нарықтық экономикаға көшер болса, Қазақстанға қиынға соғады» деген болжамдарын айтты. Расында  қазақ бизнесмендері, жалпы еліміз алашапанды ағайындармен бәсекеге дайын ба?

- Мен бизнесте көптен бері жұмыс істеп жүрмін ғой. Бір білетінім, бәсекеге дайын болу үшін әуелі бәсекенің өзі болуы шарт. Қазір Өзбекстанмен арада ондай бәсеке жоқ. Шекара жабық. Бәлкім, бастапқыда қиындау болатын шығар, бірақ біз бәсекеге қарсы тұра аламыз деп ойлаймын. Шекара ашылған соң кәсіпкерлеріміз өз шығындарын азайтып, тауары мен қызметінің өзіндік құнын төмендетуге мәжбүр болады. Оның үстіне, ол жақтан негізінен ауылшаруашылық  тауарлары келеді, ал біздің диқандарға мемлекет субсидия беріп жатыр. Бұл қосымша артықшылық. Мәселен, қазір біздің компания Қытай шекарасына жақын маңда 1100 гектар жерге алма, черешня, өрік егумен шұғылдануда. Онда қарапайым бау емес, интенсивті тәсіл қолданылуда.  Бұрынғы баулар бәсекеге қабілетті емес, себебі бір гектардан небәрі 8-10  тонна береді. Ал біз еккен ағаштардың өнімділігі одан алты есе жоғары:  бір гектардан 60-65 тонна өнім алынады. Бұл - еуропалық көрсеткіш. Осындай  технологияларға көшетін болсақ, бәсекеге қабілеттілігіміз де арта түседі. Өз басым бұл тұрғыда ешқандай проблема көріп тұрғаным жоқ. Қайта ол дұрыс деп ойлаймын. Бәсекелесуге мәжбүрлік пайда болғанда ғана қазақ жалқауланбай, әрекет етпек. Біздегі жалқаулық - «голландық аурудың», яғни көп еңбек етпей-ақ мол ақша табуға ұмтылудың салдары. Мәселен 2008 жылғы дағдарысқа дейін құрылыс саласы өте табысты болды. Не салсаң да сатылып кете беретін. Барлығы сол құрылысқа кетті. Мұнай бағасы жоғары болып тұрғанда барлығы мұнаймен шұғылданды. Сол кезде қазақтың қиын жұмыстармен, айталық ауыл шаруашылығымен айналысқысы келмеді. Қазір жағдай өзгерді. Мұнайдың бағасы түсті. Құрылыс саласындағы бәсекелестік те үлкен.  

- Демек, сіздің де бизнесіңіз заман талабына сай өзгеріп жатыр ма?

- Иә, өзгерістер бар. Бұрын мұнайдың бағасы жоғары болып тұрғанда ауыл шаруашылығы саласына кірмеген едік. Бейнелеп айтқанда, мұнда 100 теңге тапқанша, сол еңбекпен, сол уақытпен мұнай саласында 500 теңге тапқан артық еді. Қазір ондай емес. Көп жерде мұнайға қатысы жоқ өнімдерді шығару ісі көбейіп жатыр. Ол тек бізде емес, Ресейде де, басқа елдерде де көрініс табуда. Әсіресе ауыл шаруашылығына деген қызығушылық өсіп келеді. Мысалы, біздің алма бағымыз орналасқан жерде, Жаркенттің маңында Айдарлы деген ауыл бар. Бұрын онда жүгері егілетін. 25 жылдан бері ештеңе егілмепті. Себебі, жұрттың негізгі табыс көзі кеден еді. Қазір бұрынғыдай емес, кеденнен түсетін пайда азайған. Содан тұрғындар ауылға қайта оралып, шаруашылықпен шұғылдана бастады. Дағдарыстың осы сияқты артықшылықтары бар. Жалпы, ауыл шаруашылығымен қоса транзиттік логистика, химия, фармацевтика салаларының болашағы зор деп ойлаймын.   

- Ал брендтік тауарлар шығару ше? 

- Менің жеке пікірім - электроника, машина шығаруда айтарлықтай жетістікке жетуіміз қиын. Үлкен нарыққа шығуымыз екіталай. Себебі, халқымыздың саны аз. Еуразиялық одақ құрылғанымен, онда да бәсекеге қабілетті болу қиын. Брендттік тауар тұрғысынан ең дұрысы - киім-кешек шығару. Барлық шикізат өзімізде бар. Тек жаңа технологияларды енгізсек болғаны. Әйтеуір, тауарды сыртқа шығармасақ та, өз азаматтарымызды киіндіруге шамамыз жетеді.  

- Бизнес пен бедел. Қазақстанда әдетте осы екі ұғымды тығыз байланыстырып жатады. Әдетте билікке жақын адамдардың бизнесі де өрлейтіні бар. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі Астана қаласының әкімі  Әсет Исекешев те, еліміздегі Бас прокурор Жақып Асанов та кезінде сізге тиесілі «Ордабасы» корпорациясында жұмыс істеген. Екеуі де саяси элитаның тобына кіреді. Олармен байланыстарыңыз қаншалықты тығыз? Исекешев пен Асанов - Ыдырысовтың кадрлары деуге келе ме?

- Олардың бізде істегендеріне 13-14 жылдай уақыт өтті. Олардың сол кездегі деңгейі мен қазіргі деңгейін салыстыруға болмайды. 14 жыл бұрын мемлекеттік қызметке кеткен олар, шыны керек, Елбасының тәрбиелеп шығарған кадрлары. Сол арқылы бүгінгі биік деңгейге жетіп отыр. Олармен арада қандай-да байланысым жоқ. Қайта керісінше, «Деньги любят тишину» деген орыстың сөзі бар. Банк саласында да, жалпы бизнесте аффилиирлену, яғни байланыста болу деген ұғым бар. Оған жол бермеймін. Осы тұрғыдан бір-бірімізге зиян тимеуі үшін Исекешев және Асановпен қатынас жасайтын салалар жоқ. Меніңше,  билік пен бизнестің бөлек болғаны дұрыс. Билікке қатысы жоқ қаншама бизнесменді танимын, араларында тіпті министрлердің кім екенін де білмейтіндер бар. Яғни, билікпен шаруасы да жоқ. Оның үстіне, қазір Халыққа қызмет көрсету орталықтары, «Ашық үкімет» жүйесі секілді механизмдер құжат мәселесін бюрократиясыз шешуге мүмкіндік береді. 

- Оңтүстік Қазақстан облысының прокуроры Ибраһим Иманов сізге жезде болып келеді екен. Еліміздің Бас прокуроры Жақып Асановпен арадағы таныстығыңыз бар. Осы тұрғыда  заңсыздыққа тап болғандардың  прокурорға ықпал етіп, жәрдем беруіңізді сұранып келетіндер бар шығар.  

 - Ондай бірді-екілі жағдай болған, бірақ мен  «ондай өтінішпен ешкімге бармаймын да, хабарласпаймын да» деп бірден бас тартамын. 

- Қайрат Сатыбалдымен араңыз өте жақсы, тіпті бірлесіп Меккеде  мешіт салып жатыр екен деп естідік. Сол рас па?

- Жоқ. Мен Қайрат Сатыбалдымен арамыз  тығыз емес. Иә, қарым-қатынасымыз жақсы. Рас, 2000-жылдары қажылыққа бірге бардық. Бірақ, соңғы он жылдың ішінде әрі кетсе үш-төрт рет жолыққан шығармыз. Сондықтан, мұның барлығы бос сөз. Бизнесте ешқандай қарым-қатынасымыз, ортақ мүддеміз жоқ. Меккеде мешіт салуға қатысты әңгіме де шындыққа жанаспайды. Жалпы айтарым, әкем марқұм мектептің директоры болатын. Сонда анам үнемі «сені жұрт «директордың баласы» деп айтады, сондықтан сабағыңды жақсы оқы. Сәл қиыс кетіп, дұрыс емес тірлік жасасаң, әңгіме шығады» деп ескертетін.  Сондықтан  мектепті алтын медальмен бітірдім. Институтқа түскенде үздік болуға талпындым, себебі үлгерімім төмен болғанда «медальды әкесі директор болғаны үшін ғана алған» деген әңгімеге қалар едім. Сондықтан, мен оқыған автожол институтының тарихында бірінші семестрде барлық пәндерді «беске» тапсырған тұңғыш қазақ болдым. Сабақтың барлығы орыс тілінде жүретін. Сол қағидат бойынша, сөз болмасын деп билікте жүрген таныстарыммен қандай-да ортақ мүдде бар іске араласпаймын.  

- Әкеңізді айтып кеттіңіз ғой. Ол кісінің қандай өсиеті есіңізде қалды?

- Әкем ертерек қайтыс болып кетті. Әрине, өмірде сол кісінің көрсеткен тәрбиесімен, өнегесімен келе жатырмын. «Әр уақытта қатырыңның алды бол» дейтін. Адамның ала жібін аттамауға, адалдыққа баулыды. Балалық шағымдағы тым қарапайым тұрмысымыз әлі есімде. Мәселен, тоңазытқышты тек мен мектеп бітіріп жатқанымда ғана алдық.  Сонда әкеме «директорсыз ғой, мүмкіндігіңіз бар ғой, мектептің есебінен ала салмайсыз ба» дегендер де болған. Бірақ, ол мұндайдан үзілді-кесілді бас тартатын. Әкемнің айтқанын екі етпей орындауға тырысатынмын. 1975 жылы үлкен ағам трактормен келе жатып, Арыс өзенінің бойында апатқа ұшыраған. 22 жасында дүниеден озды.  Содан ба, әкем «суға шомылушы болма» дейтін. Жаздың  ыстық күнінде балалармен өзенге барамыз, барлығы шомылып жатқанда мен жағада қарап отырамын.  Басқалар «шомылсай, үйге барамын дегенше кебесің, ешкім білмей қалады» десе, «жоқ, маған шомылма деді, шомылмаймын» деп отыра беремін. Сол сияқты, қазір де өзгенің ала жібін аттамау, айтылған нәрсені орындау, өтірік айтпау - осының барлығы әкемнен қалған өсиеттер деп ойлаймын. 

 - «Форбс» журналы әзірлейтін миллиардерлердің тізіміне кіруіңіз сізге қалай әсер етті? Қосымша абырой, мәртебе берді ме? 

- Жоқ,  қандай да әсері жоқ. Олардың есебі де дұрыс емес. Себебі осы тізімді жасақтайтындар тек бар бизнесіңді жалпылама есептеп жазады да, алған қарыздарың мен несиелеріңді ескермейді. Бұл тізімнің шындыққа жанаспайтынын өздеріне де айтқанмын. Бірақ, журнал өзіндік тәсілдерге жүгінеді.  

- Шетелде бизнесіңіз бар екен. Ол не үшін қажет? Шетелде жұмыс істеу қолайлы ма, әлде мұның басқа да себебі бар ма? 

- Шетелде бизнесті әркім әрқилы себеппен жүргізеді. Мәселен, мұнай шығаратындар шикізатты шетелде өңдеп, сатуға ұмтылады. Ал менікі керісінше, елге инвестиция тарту. Мен шетелге жүз миллион жұмсасам, орнына екі жүз миллион инвестиция тартып жатырмын  немесе несие аламын.  Сырттан инвестиция тарту оңай шаруа емес. Ол жақта сенің жұмыс істеп жатқан тарихың болуы керек. 5-10 жыл бойы жұмыс істегеніңе қарап барып қаржы береді. Сондықтан мендегі басты мақсат - туған елге көбірек ақша тарту.  

 - Коммуналдық салада да бизнесіңіз бар. Жалпы, бұл салаға бизнесмендердің келуінің өзі сирек құбылыс қой. Қалай дегенмен, тозығы жеткен, шығыны көп шаруашылық. Ондағы мақсатыңыз не? 

- Біз коммуналдық саламен шұғылданып жатқанымызға 16 жылдай болды. Иә, өте қиын. Мұны тіпті бизнес деп те айтуға болмайды. Оның үстіне қазіргі заң бойынша біз табыс ала алмаймыз. Инвестициялық тарифіміз бойынша шыққан қаражаттың барлығын қайтадан жұмсап, модернизация жасауымыз керек. Ол жасалып та жатыр. Біз бастаған кезде Шымкентте, Қарағандыда электр жарығы кейде жетпей, өшіп қалып жататын. Қазір ондай жоқ, барлығы дұрысталған. Сұрақ туады ғой, пайда жоқ болса не үшін шұғылданып жатырсың деген. Мұндағы басты мақсат - меншіктің құнын көтеру, капитализация. Сосын бұл көптеген жұмыс орындары. Бізге қарасты коммуналдық салада Қазақстан бойынша 11 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Және бұл мәңгілік бизнес десек те болады. Басты артықшылықтардың бірі – сатып алушы іздеп әуре болмайсың. Брендтік тауарды өткізу проблема ғой, ал бізде маркетингке қыруар қаржы жұмсаудың қажеті жоқ.  

- Оңтүстіктің электр энергиясы сіздің қарамағыңызда. Енді «ауыз су шаруашылығын Дінмұхаммед Ыдырысов өзіне алмақшы» деген сыбыс тарай бастады. Бұл қаншалықты рас? 

- Жоқ, біз әзірше бағдарламамызды дайындап, тек ұсыныстарымызды айтып жатырмыз.   Қарағандыда әкімдікпен бірлесіп су шаруашылығын басқарып отырғанымыз рас. Біз әуелі шаруашылықтың 50 пайызын алдық, өте шығынға батқан сала болатын. Бюджеттен ақша төленіп отыратын. Қазір оны табыс табатын деңгейге шығардық, 7-8 жылдан бері бюджеттен ақша бөлінбейді. Судың сапасын жақсарттық. Қазір Шымкент қаласында су сапалы беріледі, ал аудандарда сапа төмен, бюджеттен қаражат бөлініп жатыр. Осының барлығын бағдарламада көрсетіп, қалай жолға қоюға болатынын көрсетпекшіміз. Ол әлі белгісіз нәрсе. Біз су шаруашылығын өзімізге алмаған жағдайда да  әкімдікпен осы саланы реттеудің тәжірибесін бөлісуге дайынбыз.   

- Жуырда атышулы Әблязов бостандыққа шықты.   Араңызда кезінде біраз кикілжіңдер орын алған екен. Дәл қазір жолығар болсаңыз оған не дер едіңіз?

- Арамызда біраз дау болды, 2007-2008 жылдарда. Кезінде бизнестің төңірегінде қырық-пышақ болғанбыз. Бұл енді бизнес дауы. Он жыл өтті ғой арада, оған қандай да қояр претензиям, өкпем жоқ. Бірақ онымен сөйлескім де келмейді, көргім де келмейді. Алла Тағала барлығын өз орнына қойды ғой. 

- Әкімдердің масылдыққа бой ұрғаны мәселе ретінде көптен бері айтылып жүр. Яғни, қазіргі әкімдердің бар тірлігі - бюджеттің дайын ақшасын игеру ғана. Ал инвесторларды тартуда әлсіздік танытып жатады. Бұған не пікір айтасыз?  

- Менің пікірімше, әкімдер өздігінше бизнеске жағдай жасай алмайды. Оны субсидия, жол картасы, инфрақұрылымды дамыту арқылы Үкімет жасауы тиіс. Әкімдер қолынан келгенше осы мәселелерді реттеуі керек те,   бизнесті бизнесмендер жүргізуі қажет. Мұнда инвесторды күштеп, тапсырмамен әкелу деген іске аспайды. Иә, белгілі деңгейде жекелеген әкімдер іскерлік танытып, өз таныстарын тарта алады, бірақ оның әсері тек 10-15 пайыз көлемінде болатын шығар. Салық жағынан тиімді болса, инфрақұрылымы жасалса   бизнесмен келеді, тиімсіз болса бармайды. 

- Дегенмен бізде әр аудан-қалада  экономикалық аймақтар құрылған. Солардың тіршілігін жандардыруға әкім жауапты емес пе?

- Әрине, көрсеткіштерді әкімдер беретіндіктен, содан бірінші кезекте сұралады. Бірақ, тек әкімді кінәлаудың қажеті жоқ. Жалпы, менің ойымша, барлығы рет-ретімен қалыпты жолға түседі. Сол баяғы голландық аурудың белгілері кедергі келтіріп отыр.  Қазір естіп жатырмын, Жетісай жақтың қауындары сонау Еуропаға сатылады екен.   Мысалы, Бақанастағы күріштің барлығы түгел экспортқа кетеді екен. Себебі, экологиялық таза күріш.    

- Президенттің тікелей қатысуымен өткен телекөпір барысында ашылған бірнеше жоба сәтсіздікке ұшырады. Оңтүстіктің өзінде керамикалық зауыт, аккумулятор зауыты, Арыстағы томат зауытын атауға болады.  Бұл Елбасыны алдауға жата ма?

- Іске қосылған мыңдаған жобалардың ішінен сәтсіздікке ұшыраған бірнешеуі  бірден көзге түседі. Әлемдік тәжірибеде компаниялардың 14 пайызы банкротқа ұшырайды. Ал бізде ондай кәсіпорындар 5 пайызға жетпейді. Ол ақша салған бизнесмендердің қателігі шығар, ал жалпы алынған бағыт дұрыс деп ойлаймын. Бір байқағаным, барлық жерде осы бес-алты жоба айтылады, ал басқа сәтті жүздеген жобалар неге айтылмайды? Олар істеп жатыр ғой. Мен аймақтарды көп аралаймын ғой, сәтті жобалар өте көп.  

- Бизнесмендер «көзге көрінетін жобаны  іске асырсаң, бірдеңе дәмететін  органдар сау ете қалады» дегенді жиі айтады. Сізге қатысты органдар тарапынан қандай-да қысым болған ба? 

- Заңға сәйкес жұмыс істеп жатқан орыннан органдар ештеңе таба алмайды. Әрине, кемшілік іздеп келетіндер бар шығар. Бірақ, барлығын заң жүзінде  істейтін болсаң, әдейі келіп тиісіп істейтіндерден өз құқығыңды қорғай аласың. 

- Туған елге жиі келіп тұрасыз ба? 

- Сиректеу, жылына екі-үш рет. Оның өзінде көбінесе бизнестің мәселесімен. 

- Сыныптастарыңызбен хабарласып тұрасыз ба? 

- Хабарласып  тұрамыз. Мектепті бітіргелі бері 35 жылдай өтіпті ғой. Бірақ, олардан гөрі институттағы курстас жігіттермен жиірек байланысым  тұрамын. 

- Жоғары оқу орнында ұстаз болған екенсіз.

- Иә, 1996 жылға дейін сабақ бергенмін.   

- Ұстаздықты сағынбайсыз ба?

- Жас келген сайын бала-шағаңа, қарамағыңдағы қызметкерлеріңе ұстаз болады екенсің. Сондықтан, ұстаздықтан кеттім деп ойламаймын. Институтпен де байланыс үзілген жоқ.  

- Жеті перзенттің әкесісіз. Миллионерлердің арасында көпбалалы азаматтар көп па? 

- Иә, ондайлар көп қой. Мен танитын Нұржан Субханбердиннің 9 әлде 10  бала-шағасы бар. 4-5 перзентті тәрбиелеп отырған миллионерлер де аз емес.  Үлкен ұлым биыл университетті бітіреді. Болашақта олардың менің компанияларымда емес, өз алдына жеке жұмыс істегендерін қалаймын. 

- Хоббиіңіз не?

- Хоббиім – бала-шағам, отбасым. Кішкентай қызым үштен асты. Күнде кешкі сағат алты-жетіден соң үйде болуға тырысамын. Уақытымды жанұяма арнағанды жөн көремін. Сыртқа шыға бермеймін. Кітап оқимын. Ал киноны көбінесе ұшақпен ұшқанда көремін. Кейде 5-6 сағат ұшуға тура келеді.  

- Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен Жандар Наурызбайұлы 

"Рейтинг" газеті, 2016 ж