1

Қыз бен жігіт арасындағы туыстық жеті атаға толуы

Жеті атасын білмеген жетесіз.

Жеті атасын білген жігіт жеті жұрттың қамын ойлайды. Жеті атаға   толыстық, жеке ел болыстық.

2

Қыз бен жігіт арасындағы жас үйлесімі болуы

Отау тігер жас – жігеттерде 19 бен 25, ал қыздарға 16 мен 19.   Жиырмаға жеткен қыз сары болар, өңі кетіп, шырайы сары болар.

                                                  (Шал ақын)

3

Қыздың ақылдылығы

Әйел алсаң, қарап ал ақылдысын, Ол сенің ақыреттік жақың кісің.           (Шал ақын)

Жасаулы деп, малды деп байдан алма,

Кедей қызы арзан деп құмарланба.

Ары бар, ақылы бар, ұяты бар,

Ата – ананың қызынан қапы қалма    

                                                       (Абай)

4

Қыздың тектілігі

Тегіне қарап қызын ал

Соғуына қарап қау ас.

Көріп алған көріктіден,

Көрмей алған текті артық.

Аяғын көріп асын іш,

Шешесін көріп қызын ал.

5

Қыздың сымбаты мен көркі

Әркімдікі өзіне, ай көрінер көзіне.

Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу,

Махаббаттың отына күйген сұлу.

Ақылына көркі сай

6

Қыздың іскерлігі

Өнерсіз қыздан без.

Өнегесіз ұлдан без

1

Кескін келбеті

«Еңсегей бойлы, терең ойлы, өткір көзді, қара қасты, кең маңдайлы,   қыр мұрынды, қияқ мұртты, кең иықты, шешен тілді, жау жүректі т.с.с»

2

Қадір – қасиеті.

«Қырандай алғыр, сұңқардай ер, арыстандай айбатты, жолбарыстай   қайратты, қасқырдай өжет, нардай төзімді т. с. с»

3

Қабілет икемі.

Ел басқаратын, дау шешетін, жомарттық жасайтын.

4

Зерде - зейіні

Тылсым сырды ұға алмайтын.

5

Өнер - өрісі

Өмірден әперер сыбағасын

6

Тапқырлық - ерлігі

Дұшпанға найза сұға алатын

7

Қайрат - қаруы

Аяқтан шалғанды жыға алатын

8

Жігер -  күші

Қиындықта сыналатын.

9

Білімі.

Биікке бастап шыға алатын

10

Адалдығы

Туған елі мен дос – жарандарына адал болатын

11

Әділеттігі

Қара қылды жаратын

12

Шыншылдығы

Қаймықпастан, турасын айтатан

1

Құда

Күйеу мен қалыңдықтың аталары мен әкелері, аға – інілері мен туған   туыстары

2

Құдағи

Қарама – қарсы жақтың, әжелері, шешелері, апалары

3

Құдаша

Қарама – қарсы жақтың сіңілері

4

Бел құда

Туылмаған (белдегі) балаға ниет құдалар

5

Бесік құда

Құданың бұл түрі ел ішінде «Қызылдай құда», «қарын құда», «құрсақ   құда» деп те аталады.

6

Қарсы құда

Ұлы мен қызын бесіктегі кезінде атастырған құдалар, кейбір жерде «бесік   кертпе құда», «бесік кертті құда» делінеді.

7

Бас құда

Бір – бірімен қыз алысып, қыз беріскен қат – қабат құдалар

8

Жанама құда

Екі жақтың сөзін сөйлер құдалар.

9

Бауыздау құда

Мал бауыздағанда бата берген құда.

1

Жүкті болған әйелді күту

Екі жас үйленіп жатқан кезден кіндік шеше болуды  қалап алатын әйелдер болады. Ол үшін   алдымен екі жасты арнайы қонаққа шақырып, өз дастарханынан дәм тарттырады.   Осыдан кейін екі үй арасында да қарым – қатынас жиілеп,, жарастық орнайды.   Жүкті әйелді күтімге алады.

2

Босану кезінде басы- қасында болу

Толғақ мерзімі жақындағанда жеке үй дайындалады. От жағып, су   жылытылады. Үйдің іші – сырты дүние мүлкі мұнтаздай тазаланады. Осы істердің,   басы – қасында кіндік шеше ұйтқы болып, жүреді. Жүкті әйелді толғақ үстінде   кіндік шеше демеп тұрады және  олай –   бұлай жүруіне де рұқсат етіледі.

3

Кіндігін кесу

Кіндікті ақбалтамен кесіп, таза жіппен байлап, түбіне күл сепкен. Ақ   балтаны өзге нәрсеге пайдаланбай, сақтап қойған. Ер баланың кіндігін ырымдап   «үй күшік болмасын» деп қырдан асырып лақтырған. Ал қыз баланың кіндігін   «үйдің құты болсын» деген оймен от басы, ошақ түбіне көмеді. Оқымысты болсын   днп кітаптың, ат құлағында ойнасын деп аттың жалына байлайды.

4

Балаға қамқорлық жасау.

Дүниеге келген сәбиді емізбестен бұрын таза суға малынған қасқырдың   жүнімен ауыздандырған. Бала ер жетіп ел қатарына қосылғанша кіндік шеше өз   назарынан тыс қалдырмай әрдайым қамқор болып жүрген.

1

Артық саусағына қарай ат қою

Артық,    Артықәлі, Артықбай, Қосекен.  

2

Балаға тіл – көз тимейді деген ниетпен ат   қою.

Жаманбай, Қойшыбай, Ошақбай, Тезекбай т. б

3

Баланың дені сау, жаны берік болуы үшін ат   қою.

Тасболат, Тастемір, Шымырбай.

4

Баласы шетіней берген үйде жас сәбиге ат   қою.

Аман, Амангүл, Есен, Жүрмін, Тұрсын, Тұрсынгүл,   Тоқтар.

5

Бала – шағаларының өмірі ұзақ болсын, көп   жасасын деген ниетпен ат қою.

Жанұзақ, Жүзбай, Жүзжаса, Мыңжасар, Өмірбек,   Сексенбай, Тоқсанбай, Ұзақбай.

6

Бұрын – соңды болған қару – жарақ аттарына   байланысты.

Қылышбай, Мылтықбай, Найзабек, Садақбай,   Шоқпарбай т. б

7

Елдің ардақты азаматтарының  атын солардай батыр, дана, өнерлі болсын   деген ниетпен жаңа туылған балаға ат қою.

Абай, Абылай, Ғабит, Жәнібек, Исатай, Сәкен,   Сәбит, Сырым, Төлеби, Ыбырай, Махамбет, Қазыбек т. б

8

Ерекше көзге түсетін белгілеріне қарай ат   қою.

Анарбай, Қалдыгүл, Қалдыбай, Құдірет,   Меңдібай, Сүндет т. б

9

Ислам дінінің әсеріне байланысты ат қою.

Ғали, Жамая, Зылиха, Иса, Мұхамбет, Омар,   Оспан, Хадим, Сүлеймен т. б

10

Қыз аттарына аспан әлемінің, аңдардың, асыл   тастардың қымбат металдың нәзік өсімдіктердің атын қою.

Айман, Алтын, Еңлік, Жібек, Жұлдыз, Күміс,   Құралай, Мақпал, Меруерт, Раушан, Шолпан, Шынар т. б

11

Мерзімінен бұрын дүниеге келген балаға ат   қою.

Лекер, Шалабай, Шалабек.

12

Мұрат – мақсатыма жеттім – ау деген ниетпен.

 Арман, Бақыт, Мақсат, Мұрат

13

Соңғы балаға ат қою.

Кенжебай, Кенжетай, Кенжегүл

14

Төрт түлік мал, аң мен құстарға байланысты.

Арыстан, Алабай, Бота, Ботагөз, Бүркіт,   Қойшыбай, Сандуғаш. 

15

Ұлы жоқ үйде қыз туғанда

Болған, Тойған, Ұлболсын, Ұлжан, Ұлту,   Ұлтуған т.б.

1

Бала дүниеге келген күні кешке ауыл жастары   шілдеханаға жиналады..

Әйел аман – есен босанған күні кешке ауыл   жастары шілдеханаға жиналады. Шілдехана кейде үш күнге созылады.

2

Өнерлі    жастар таң атқанша жаңа туған баланы, оның анасын ардақтап ән салып,   күй тартады.

Бұған өерлі жастар шақыртпай келіп, таң   атқанша көңіл көтереді.

3

Қыз – келіншектер мен бозбалалар айтысады.

Қыз – келіншектер мен бозбалалар айтысып,   жеңгендері тоғызын алады.

4

Әртүрлі ойындар ұйымдастырылады.

Жастар түнді қуаныш қызықпен өткізеді.

5

Шілдеханаға тек қана жастар қатысады.

Шілдеханаға ауыл үлкендері қатыспайды. Жаңа   туған нәрестені әртүрлі жын – шайтан, перілердің салқынынан қорғап, күзету   халық сенімі бойынша тек қана жастардың міндеті.

1

Бесіктің жабдықтарын орын – орындарына қою

Кіндігі түскен баланы бес күннен кейін бесікке   салады. Бұл томалаққа жиналған ауылдың көрші – қолаң әйелдері шашуларын ала   келеді. Баланы бесікке салардан бұрын ауылдың жасы үлкен, беделді әйелі бесік   жабдықтарын орын – орындарына қояды. Содан кейін бесікті адыраспанмен аластап   шығады.

2

Адыраспан түтінімен бесікті аластап шығу.

Баланың ұйқысы тыныш болу үшін және жын –   шайтанды қуу мақсатымен адыраспанды отқа жағып, түтетіп, баланы бесікке   бөлерден бұрын бесікті айналдыра ырымдайды. Кейде бесіктің бел ағашына   қыздырылған темір тигізіп, те ырымдайды.

3

«Тыштыртыма» ырымын жасау.

Баланы бесікке бөлерден бұрын тыштырма ырымы   жасалады. Бесіктің түбек тесігі арқылы бауырсақ, кәмпит және басқа тәтті   дәмдер жапа тарамағай астына тосылған алақандарға тасталады. Басқарушы әйел,   «тышты ма» дегенде, қасындағы әйелдер іле – шала «тыштым» деп шу ете түседі.   Әрбір жақсылықты үнемі шашу шашумен қарсы алатын халқымыздың бұл дәстүрі   балаға бесік құт дарытсын деген ниетпен туған рәсім.

4

Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе   жабу.

1 – бесік көрпе, одан кейін шапан, кебенек,   тон жабу, жүген және қамшы сияқты бұйымдармен жабады. Тон, шапан жабу   ержеткенде халықшыл болуына, жүген тез өсіп, ат үстіне ойнақ салсын. Кебенек   пен қамшы – ел қорғайтын ер болсын деген тілек.

1

Ұл баланы қырқынан шығару мерзімі.

Ұл баланы қырқынан 37, 39 күнде шығарады.   Бұл ұл баланың қызға төлейтін қалың малы аз болсын деген ниетте істеледі.

2

Қыз баланы қырқынан шығару мерзімі.

Қыз баланы қырық күннен асырып 42 – 44 күнде   қырқынан шығарады.

3

Баланы шомылдыру.

Бұл кәдеге жиналған ауыл әйелдері ыдысқа 40   қасық су құйып, теңгелер салған суға баланы шомылдырады.

4

Сүт тырнағын алу

Баланың тырнағын алғаннан соң адам баспайтын   жерге көміп тамтайды.

5

Қарын шашын алу.

Бұл шашты шүберекке түйіп, тұмарша етіп,   тігіп, баланың оң иығына қадайды. Жалпы баланың шашын еш уақытта ашық – шашық   жерге  тастамайды. Адам аяғы баспайтын   жерге көміп отырады. «Қарын шаштың қарғысы қатты болады» деген мақал да осы   салтқа байланысты.

6

Ит көйлегін ауыстыру.

Баланың қырқынан шыққанша киетін «ит   көйлегіне» сәбиді қырқынан шығару үстінде түрлі тәттілерді түйіп, бір иттің   мойынына байлап қоя береді. Жас балалар итті қуып жетіп, тәттілерді өзара   бөлісіп алады. Бойныа бала бітпей жүрген әйелдер қалап алатын дәстүр бар.   Баланың анасы ит көйлекті жыртып береді.

1

Нәрестені тіл – көзден сақтау дәстүрлері.

Нәрестені тіл – көзден сақтау үшін   нәрестенің бесігіне, киіміне тұмар ретінде, жылан басын, үкі, тоғыз моншақ,   күміс тиындарды іліп қойған.

2

«Көз тиді» деп секем алу.

Егер «көз тиді» деп секем алған жағдайда сол   адамның үйінен бір нәрсесін әкеліп түтетеді. Осылайша қас күштердің беті   қайтады. Баланы тіл – көзден сақтайды деген сенім болған.

3

Нәресренің ата – анасы әлде біреудің   нәрестеге сұқтана қарағанын, «балаң балпақтай» екен деген сөзін көңіліне алу.

Егер нәрестенің ата – анасы көңіліне алған   жағдайда, іле – шала оған түкірту ырымын жасатады. «Көзінде қалы бар адамның   қарағаны тегін жібермейді» деп осындай белгісі бар адамның келуінен қатты   сақтанады.

4

Нәресте сұлқ түсіп, қатты ауырып қалған   кезде.

Осының «көзі тиді - ау» деген адамды таптырып   алып, оған түкіртеді. Басқа да сан түрлі ұшықтау ырымдарын жасайды.

5

Нәрестеге жұрттың назары түспеуі үшін.

Нәрестені көзден тасалап, оған көбінесе   жаман – жәутік, ескі – құсқы кигізіп, бет аузына әдейі күйе жағып қояды.

1.

Керегеге орамл   тану.

Келіннің жүкті   болғанын сезген ене «Атамыздың аруаға біліп, қолдап жүрсін»деп ауылдағы үлкен   үйдің оң керегесіне ақ орамал таңады.

2.

Құрсақ шашу.

Келін жерік   болғанда кішігірім той істейді. Бұған әйелдер өз үйлерінен бір –бір дәм   пісіріп әкеледі.

3.

Жуамен   тамақтандыру.

Келіннің тәбетін   ашу үшін жуа әкеліп жегізеді.

4.

Сағыз шайнату.

«Іштегі бала шымыр   болсын»деген ниет.

5.

Саз,топырақ, қызыл   ірімшік жегізу.

Баланың сүйегі   берік болу үшін жегізеді.

6.

«Келін көңілі»бас   қосуын өткізу.

Келіннің көңілін   көтеру үшін, жастардың бас қосуын ұйымдастыру.

7.

Арқан еспеу.

Бала кіндігіне   оралып қалуы мүмкін.

8.

Теңді буу, қаптың   аузын жабуға рұқсат етпеу.

Керісінше жабулы   заттарды алуға, буулы нәрселерді шешуге болады.

9.

Түйе етін жемеу.

Жүкті әйел баласын   9ай емес 12ай көтеруі мүмкін.

10.

Келіннің етегін   бүру, далаға жалғыз шығармау.

Түсік болдырмауы   үшін жасалады.

1.

Бақытты, жары сұлу.  

Ұл бала көзін ашып   ұйықтайтын болса.

2.

Балуан.

Бетінде қалы болса.

3.

Ел басқаратын   көсем.

Жастықтың үстінде   ұйықтайтын болса.

4.

Жайдары.

Маңдайы кең болса.

5.

Жайдары, ақкөңіл.

Шалқасынан жатып   ұйқтайтын болса.

6.

Жалқау.

Желкесінің шұқыры   үлкен болса.

7.

Кемеңгер.

Аяқ –қолын төрт   жаққа созып бей –жай ұйықтайтын болса.

8.

Күйеуі көрікті.

Қыз болса көзін   ашып ұйықтаса.

9.

Күйеуі.

Баланың бір   құлағынан екінші құлағы үлкен болса.

10.

Қызғаншақ, кейде   ойшыл.

Етпетінен   ұйықтайтын болса.

11.

Мырза.

Алақаны ашық,   алсңсыз емес.

12.

Өтірікші.

Құлағы мен ауызының   арасы жақын болса.

13.

Сараң.

Анасының омырауын   тас қылып ұстап отырып алса.

14.

Сері.

Бас бармағы   үлкен,сүйрік болса.

15.

Уайымшыл.

Бүктісіп ұйықтайтын   болса.

16.

Шебер.

Бармағы майысқан   болса.

17.

Ынжық.

Көрпені тұмшалап   орап алып жататын болса.

1.

Міндетті түрде той   жасау.

Қазақ халқында   негізінде өз кіндігінен ер баласы жоқ адамдар туыстарының, ағайындарының   баласын асырап алатын. Көбінесе ер балаларды, ал оның реті елгенде қыз баланы   да асырап ала беретін. Малды адамдар атшаптырып той жасаса, дәулеті шағындар   құрмалдық жасайды.  

а

Ер балаға асық   жілік, қыз балаға тоқпақ жілік ұстау.

Баланың қолына   жілік ұстатып, көпшілікті бұған куә ету болса асырап алатын әке мен   шешенің  де жұрт алдында оларды тумады   деп бөлмеу туралы беретін уәдесі, анты. Жұрт алдында жілік ұстану салтй екі   жағынан да бала аяу, бала беру ісіне ризашылығын білдіру.

ә

Ер баланы ашамайға   мінгізу.

Ер балаларды жілік   ұстауға қосымша ашамайға мінгізу жорасы да бар. Өйткені баланы бауырға салу   көбінесе оның 5-6жасар кезінде болады. Бұл кезде баланың атқа мініп үйренетін   кезі. Әрине тым жақын туыстар арасында балалары есейіп қалған кезде де бола   береді. Ал бөтен елден алғанда болса мүмкіндігінше жастау болу керек.

2.

Сүндет тойды   өткізетін күнді белгілеу.

Қалыптасқан дәстүр   бойынша ата – бабаларымыз ер балаларын 5.7-не 9-жасында сүндетке отырғызады.   Сүндет тойын өткізетін сәтті күн алдын – ала белгіленеді.

а.

Қонақтарды тойға   шақыру.

Тойға қонақтарды   баланың өзі шақырады. Оның бауырсақ пен кәмипт толтырылған қоржынынанат басын   тіреген үй иесі дәм татады да түсті матаны жыртып, бала мінген жорғаның   жалына байлайды.

ә.

Сәрсенбі күні   баланы сүндетке отырғызу.

Сәрсенбінің сәтті   күні баланы сүндетке отырғызады. Тойға келген адамдар «сүндетің қабыл   болсын!»деп, баланың айналасына жеміс – жидек пен тәтті дәмдер толтырылады.

1.

Құрсақ шашу.

Жүкті болған   келіннің енсі ауыл әйелдерін шақырып қонақ етеді.олар өз үйлерінен бір –бір   дәм пісірп әкеледі. Оның себебі –келіннің жерік болып жүрген асын тауып беру.

2.

Жарыс қазан.

Толғата бастаған   келіннің енсі қыстай сақтаған жылы –жұмсағын қазанға салып, «жарыс қазан»асу   қамына кіріседі. Бұл келін тез босансын деген ниеттен туған ырым.

3.

Шілдехана.

Жаңа туған   нәрестені әртүрлі «жын -шайтан», «перілердің»салқынынан, қорғап, күзету үшін.

4.

Сүйінші.

Немерелері болған   әже сүйінші сұратып жас балалар мен келіндерін жан –жаққа жібереді.

5.

Балаға ат қою.

Нәрестеге үш күннен   қалмай ат қойылады.

6.

Бесік тойы.

Кіндігі түскен   баланы бес күннен кейін бесікке салады.

7.

Баланы қырқынан   шығару.

Қырық күн толғаннан   соң  нәрестенің «сүт тырнағы»мен «қарын   шашы»алып, теңгелер салған су құйып, шомылдырады.

8.

Тұсаукесер тойы.

Сәби жүре бастаған   кезде ата –анасы «балам тез жүріп кетсін»деген оймен жасалады.

9.

Тілашар тойы.

Бүлдіршіннің тілі   жеке –жеке сөздерді айтуға икемделе бастаған кезде,шығуы үшін дәстүрлі   «тілашар»тойы ырымын жасайды.

10.

Атқа мінгізу тойы.

Баланың буыны   бекіп, ат үстінде өзін -өзі ұстап отыра алатындай жағдайға жеткенде ашамай   ерге мінгізіп үйретеді.

11.

Сүндет тойы.

Ер балаларды 5-7   -не 9жасында сүндетке отырғызады.

12.

Тоқым қағар.

Бала бірінші рет   үйінен алысқа жолаушылағанда өткізіледі.

1.

Күйеу келген соң,   қалыңдыққа пен жігітке арналған ақ отау тігу.

Ақ отауды тігу   үстінде мынадай дәстүрлі рәсімдер орындалады;

1. құдай жолы;         6. түндік жабар;

2.кереге   керер;         7. үзік жабар;

3. шаңырақ көтерер;   8. бау – шу байлар;

4.уық шаншыр;         9. отау байғазысы;

5.туырлық   жабар;     10.мойын ұсынар;

2.

Отауға түсу.

Түн ортасы ауа   күйеу жігіттің ақ отауда оңаша кездесуі «отауға түсу»деп аталады. Қыз   жеңгелері қалыңдыққа ен күйеуге ақ шүберек (неке жаулық)салып, тілеуін тілеп,   екі жасты бөлек қалдырған. Қалыңдық пәктігін жоғалтпаса онда жеңгелері   сүйінші сұраған.

3.

Тойға шақыру.

Той басталардан екі   күн бұрын жан – жаққа шақырушылар жіберіледі, алыстағы ағайындылар екі – үш   ай бұрын хабардар болады.

4.

Қыздар мен жігіттер   арасындағы айтыс.

Жастар қараңғы   түсісімен – ақ киіз үйдің іргесін түріп тастап қыздар іште, жігіттер сыртта   тұрып, қызу айтысты бастаған жеңілген жақ уақ – түйекпен бір тоғыз төлеген.

5.

Сыбағалы табақтарды   тарту. Балуандар күресі, көкпар, ат бәйгесі, түрлі ойындар.

Ең үлкен жүлде ат   бәйгесіне беріледі. Бірінші бәйгеге түйе бастатқан тоғыз. Екінші бәйге ат   бастатқан  тоғыз.

1.

Ауылдың ділмар,   шешен ақсақал қарияларын шақыру.

Бүлдіршіннің тілі   жеке –жеке сөздерді айтуға икемделе бастаған кеде тілі тез шығу үшін дәстүрлі   «тілашар тойы»жасалады. Мал сойылып, ауылдың ділмар, қариялары арнайы   шақырылады.

2.

Балаға қойдың тілін   жегізу.

Олар «Тілің тез   шықсын!»деп, сәбиге қойдың тілін жегізеді, қой ішігемен буындырып тұрып,   «Сөлейсің бе?» деп үш рет «сөйлеймін»деген уәде алады.

3.

Ақсақалдардың ақ   батасын алу.

Осыдан соң   ақсақалдар «Сандуғаштай сайрап кет!», «Жиреншедей көсем бол, Жәнібектей көсем   бол!»деген секілді ақ баталарын беріп тарқасады.

1.

Тұсаукесер күнін белгілеп,   қонақтарды шақыру.

Сәби «тәй   –тәйлап»жүре бастағанда өткізіледі. Алдымен тұсаукесер күні белгіленіп,   арнайы қонақтар шақырылады. Бұл күні кейбір ауқатты адамдар көкпар да   тартқызып, арты думанды тойға да ұласып кетуі ғажап емес.

2.

Көпшілік арасында   баланың тұсауын кесетін адамды таңдап алу.

Жиналған көпшілік   арасынан көбінесе жылдам, қимылы ширақ, іске епті қасиеттерімен көзге түсетін   қағілез, пысық адам таңдалып алынып, нәрестенің тұсаукесерін оған тапсырады.   Тұсау кескен адамға сәбидің тұсауына байланысты, арнайы «тұсаукесер»сыйлығы   беріледі.

Кең дала, таза   ауада жайылған дастархан жанына қазық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап   қою.

Тұсуакесер салты   алдында жиналғандар кең дала, таза ауаға шығып, үсті түрлі тәтті дәмге толы   бала –шағаға арналған дастархан жанына    қазаық қағып, аяғы тұсалған баланы арқандап қояды. 

4.

Балаларда жаяу   жарысқа жіберу.

Тойдың негізгі   жанкүйерлері балалар алыстан жаяу жарысқа жіберіледі, қай озып келгені   арқанды қиып, барлық дастархандағы дәмге ие болады, оған арнайы сыйлық   беріледі.

5.

Баланың тұсауын   кесу.

Бұдан соң «Жүйрік   бол!», «Шауып кет!» т.б. тілектер айта отрып, екі қолынан екі адма жетектеген   баланың тұсауын таңдалып алынған адам ала жіппен кесіп жібереді. Тұсауы   кесілген соң, сәбиді екі адам ортаға алып шығып, тез – тез жүргізеді. Осы   кезде «Тұсаукесер»жыры шырқалады.

1.

Қыз баланың белін   7жасқа келгенде белбеумен буып қою.

Бұрынырақта қызы   жетіге толысымен – ақ аналары белін белбеумен буып қоятын.

2.

12-ге келген соң   қызының төсегіне дәл жуырынының астынан келетіндей етіп қос арқан керу.

Аналары қызының   төсегіне дәл жауырының астынан келетіндей етіп, қос арқан керіп соған   ұйықтататын. Сондықтан да  ежелгі қазақ   қыздары бұраң бел, аршын төс, сымбатты болып өскен.

3.

Қызды оң жаққа   шығару.

Қызды он екіге   толғанда ата – анасы киіз үйдің оң босағасынан орын беріп, оның көрпе төсегін   көлегейлеп шымылдық ілген. Бұл дәстүр ел ішінде «қызын оң жаққа шығару»деп   аталады. Шымылдық ішінде «қыздың үйі»-«қосаға»ал осы қосағаны бүркемелеп   тұрған перде «көсеге»делінеді. Қызы тұрмысқа шыққанда жасауымен бірге   көсегесін де ала кетеді. «Көсегең көгерсін»деген тілек сөз осы дәстүрге   байланысты қалыптасқан.

4.

Қыз баланы   ұзатылуына 6ай қалғанда үй тігіп, бір жеңгесімен бөлек шығару.

Қыз баланың   ұзатылуына 6ай қалғанда жеке үй тігіліп, қызын сол отауға бір жеңгесімен   бөлек шығарған.  Бұл үй – «доғалаң»деп   аталған. Бойжеткен осы үйде ерте тұрып, кеш жатып, өз алдына қазан – ошақ   ұстап қонақ қабылдап, үй тіршілігн атқарып, отбасылық өмірге үйрене бастаған.

1.

«Барымен базар»

Бұрынырақта қызы   жетіге толысымен – ақ аналары белін белбеумен буып қоятын.

2.

«Бөлінбеген енші»

Аналары қызының   төсегіне дәл жауырының астынан келетіндей етіп, қос арқан керіп соған   ұйықтататын. Сондықтан да  ежелгі қазақ   қыздары бұраң бел, аршын төс, сымбатты болып өскен.

3.

«Қырықтың бірі   қыдыр»

Қызды он екіге   толғанда ата – анасы киіз үйдің оң босағасынан орын беріп, оның көрпе төсегін   көлегейлеп шымылдық ілген. Бұл дәстүр ел ішінде «қызын оң жаққа шығару»деп   аталады. Шымылдық ішінде «қыздың үйі»-«қосаға»ал осы қосағаны бүркемелеп   тұрған перде «көсеге»делінеді. Қызы тұрмысқа шыққанда жасауымен бірге   көсегесін де ала кетеді. «Көсегең көгерсін»деген тілек сөз осы дәстүрге   байланысты қалыптасқан.

4.

«Қонақты қуа берсен   ,

құт қашады»

Қыз баланың   ұзатылуына 6ай қалғанда жеке үй тігіліп, қызын сол отауға бір жеңгесімен   бөлек шығарған.  Бұл үй – «доғалаң»деп   аталған. Бойжеткен осы үйде ерте тұрып, кеш жатып, өз алдына қазан – ошақ   ұстап қонақ қабылдап, үй тіршілігн атқарып, отбасылық өмірге үйрене бастаған.

5

«Өз үйіңде таудай   дауынды айтпа»

Қонақ үй иесінің   қамқорлығында болу керек.Қонақ боп отырған адам ол үйдің жауы болса да, өз   үйінде оған өзі түгелі,басқаға да қиянат жасатпайды

6

«Қонақ таңдап   қонады»

Жолаушы қонаға   келіп қалғанда қонақ асы беруден қысылмайтын үйге түседі.

7

«Түскенше қонақ   ұялады, түскен соң,үй иесі ұялады»

Қонған қонақты күту   міндеті үй иесіне түседі

8

«Қонақ қойдан да   жуас ,май берсе де жей береді»

Қонақ та тамақ   келген кезде сыпайылық танытады

9

«Асың барда ел таны   беріп жүріп,атың барда жер таны желіп жүріп»

Ер азаматқа үйінде   отыра бермей,ел көр,жер көр, кәсіп ет деп кеңес береді

10

«Адам болар бала   қонаққа үйір»

Қонақ әңгімесіне   балалар әрқашан құмар болады.

1.

Сойылатын қойды   таңдау.

Сойылатын қой   пышаққа жарамды семіз болуы керек. Буаз қой сойылмайды, өсімге қалдырылады.   Көбіне қоңы жарамды қартаң қой таңдалады.

2.

Таңдалып алынған   қойды қонаққа көрсетіп, бата сұрау.

Сояр қой таңдалып,   іріктеліп алынғаннан кейін үй иесі ақ адал –малын қонгағына көрсетіп бата   сұрайды.

3.

Қысапшы пышағын, үй   дайындау, құманға жылы су құю.

Үй иесі малын   қонағына көрсетіп, оның ризашылығын алып жатқанда қасапшы пышағын сайлап,   құманға жылы су құйып, шаптасын ыңғайлап қояды.

4.

Малды бауыздау.

Малды бауыздау үшін   қан –жын  төгіліп, үйдің маңын шыбын   –шіркей басып кетпеуі үшін малды аулаққа көбіне су жағасына апарып, төрт   аяғын айқастыра  қосып байлайды.  Малдың басын құбылаға (оңтүстік батысқа)   қаратып «бісмілә»деп бауыздауға кіріседі. Содан соң «сенде жазық жоқ, менде   азық жоқ» деп бауыздап жатқан малынан амалсыздан болып жатқан іс екенін айтып   кешірім сұрағандай аяушылық білдіреді.

5.

Қойың аяғын   байлаған жібін шешу, құмандағы сумен қойдың алқымын жуып, бауыздау, қанынан   тазарту, қолын, пышағын жуу.

Бауыздалып жаны   әбден шыққанан кейін қойдың аяғын байлаған жіп шешіліп алынады. Содан кейін   қысапшы құмандағы жылы сумен қойдың    алқымын жуып бауыздау қанынан    тазартады, қолын, пышағын жуады.

6.

Бауыздалған қойдың   екі түрлі тәсілмен сою.

Бауыздалған қой екі   түрлі тәсілмен сойылады. Бірі – төселген шыптаның үстінде жатқызып сою да,   екіншісі артқы екі  тілерсектен ағаш   өткізіп іліп сою (кей жерде асып сою деп аталады)

7.

Қойдың терісін   іреу, түю.

Қойды сою үшін   алдымен терісінен ірейді (түйеді). Іреу деп сыпыруға қолайлы  мүмкіндік жасау үшін белгілі бір тәртіппен   қойдың терісінен бауыр жағынан кесуді айтады.

8.

Бас пен 4сирақты   үйту.

Тері сыпырылмас   бұрын бөлек алынған бас пен сирақ үйтуге жіберіледі.

9.

Терісі сыпырлған   қойдың денесін мүшелеу.

1.

Бас.

Ірі қарада екі шеке

2.

Жақ.

Қой ешкіде тілмен   тұтас жүреді, ірі малдың жағы екіге айырылып, тілі бөлек мүше саналады.

3.

Жақ ет, ұрт ет.

Ірі қараларда бөлек   алынады, көбінесе қуырдаққа пайдалынылады.

4.

Мойын.

Алты буын. Бұл қонаққа,   сыйлы адамдарға арналған табаққа салынбайды.

5.

Мойын ет.

Ірі қарада бөлек   салынып алынатын ет, көбінесе қуырдақ қуырылады.

6.

Бұғана.

Екі жақта үш талдан   алты тал. Мүше орнына салынады.

7.

Қара қабырға.

Алты тал.   Мүшелермен бірге әр уақытта табаққа салына береді.

8.

Сүбе.

Етіменен алынған   алты қабырға. Таңдаулы мүшелердің бірі.

9.

Қазы.

Семіз жылқыдан   20-ға жуық қазы айналдырады, кейбіреуі қабырғасыз, басқа малдың ішегіне   айналдырады.

10.

Төс.

Қыз – күйеулер үшін   таңдаулы мүше.

11.

Төс ет.

Жылқы, сиырда   осылайша айтылады. Көбінесе қуырдақ жасалады.

12.

Төстік.

Қойда осылай   аталады. Терісеімен істікке шаншып отқа қақатап құйқасымен жейді.

13.

Ауыз омыртқа.

Соғым сойған күні   табаққа салынады немесе мал сойған кісіге шикідей беріледі.

14.

Кәрі жілік.

Қолда болады,жілік   мүшелеріне кіреді. Қыз балаға берілмейді.

15.

Ортан жілік.

Жұмыр жілік деп те   аталады.Қолда  болады мүшелік жілік.

16.

Асық жілік.

Санда болады, соңғы   таңдаулы мүше.

17.

Тоқпан жілік.

Санда болады, ең   етті жілік.

18.

Жамбас.

Ірі малдың әр   жамбасын міндетті түрде екіге бөліп асады. Қойдың ешкінің, жамбасы тұтас   асылады. Ең таңдаулы мүше.

19.

Жая.

Жылқының жауыр еті,   оны сүрлейді қақтап кептіруге болады.

20.

Белдеме.

Қой, ешкіде бел   омыртқа, ірі қарада жалпақ омыртқа деп аталады, таңдаулы мүше қатарына   жатады.

21.

Мойын омыртқа.

Отбасының өзі   жейді.

22.

Ұзын омыртқа.

Арқа омыртқа деп те   аталады, сүрленеді, қонаққа салынады.

23.

Жүрек.

Көбінесе қыз   баланың сыбағасы.

24.

Үлпершек.

Жүрек қабына   толтырылған, шұжық тәрізді май, кесек ет.

25.

Бауыр.

Майлы өкпеге қосып   жеуге жақсы. Оны қатырмай пісіреді, қуырады.

26.

Көк бауыр.

Талақ деп те   аталады. Асып та, қуырып та жейді.

27.

Бауыр ет.

Ірі малда бөлек   салынып алынады. Асып қақтап жеуге қуыруға, --------- қосуға пайдаланады.

28.

Бүйрек.

Балалар сыбағасы   саналады.

29.

Ұлтабар.

Ұсақ малдың   таңдаулы, ең майлы мүшесі.

30.

Қата.

Жылқы малының ең   таңдаулы мүшесінің бірі.

31.

Қима.

Сиырдың майымен   айналдырып, шумақтаған тоқ ішегі.

32.

Тоқ ішек.

Тоқ ішектің соңғы   ұшы майлы болады, бірақ қонақтың табағына салынбайды.

33.

Ащы шек.

Өкпе – бауырға   қосып қуырылады.

34.

Желін.

Шап майымен бірге   алынап сүрленеді.

35.

Қарын.

Қойдың етімен бірге   табаққа түседі, қуырылады да, жылқы қарны қарта орныныа да жүреді.

36.

Өкпе.

Қуырдаққа жарамды,   оны пісірерде көп қайнатады, қонақтың табағына салынбайды.

37.

Жал.

Жылқы етінің   таңдаулы мүшесі. Ол көбінесе сүрленеді.

38.

Сирақ.

Қой – ешкінің   (кейде тайыншаның)сирағын үйтеді. Балалар сыбағасы.

39.

Бүйен.

Ертеректе май, ет   тығып өсіп, түйрек, жұмыр дейтін тағамдар жасаған.

Қыз – келіншектер   сыбағасы.

1.

Бас табақ.

Бас, жамбас   салынады. Басты мал арнайы сойылған қонақтың ең жасы үлкені немесе оның ұсынуы   бойынша басқа бір белді кісі ұстайды.

2.

Сый табақ.

Сый табаққа да бас,   жамбас салынады, сыйлы қонақтың алдына қойылады.

3.

Орта табақ.

Асық жілік, кейде   жамбас та түседі.

4.

Аяқ табақ.

Еттің басқа   мүшелерінен жасалып, ауыл адамдарына қойылады.

5.

Күйеу табақ.

Күйеу табаққа бір   сан жілік пен төс аслынады.

6.

Келін   табақ.(беташар табағы)

Келін табаққа   ұлтабар және жүрек салынады.

7.

Қыздар табағы.

Қыздар табағына   жүрек, бүйрек, жағы мен тіл салынады.

8.

Құдағайлар табағы.

Құдағайлар   табағында жамбас немесе асық жілік пен сүбе болады.

9.

Жерік асының   табағы.

Екі қабат әйелдерге   арнап мал сойып, тамақ жасап жерік асын апарған. Жерік асының табағына кексе   әйел болса жамбас, жас әйел болса асық жілік, төс, ұлтабар салынып үстіне   жаңа соғылған болат кездік(пышақ)салып апару салты болған.

І.

Сүт тағамдары.

1.Айран.                 5.Сүзбе.

2.Қаймақ.               6.Сүт.

3.Құрт.                    7.Шұбат.

4.Қымыз.                 8.Ірімшік.

ІІ.

Ет тағамдары.

1.Әсіп.                      11.Ет қошын.

2.Бас.                        12.Қазы. 

3.Борша –   кіме.       13.Қарта.

4.Бұжығы.                14.Қимай.

5.Бітеу.                     15. Қуырдақ.  

6.Жал.                       16.Қыранбөрте.  

7.Жау – жұмыр.       17.Мипалау.

8.Жая.                       18.Сырбаз.

9.Жөргем.                 19.Үлпершек.

10.Ет.                        20. Шұжық.

ІІІ.

Сорпа тағамдары.

1.Жас сорпа.   2.Кәкірім.3.Қалжа.4.Тармы.5.Нарын.

IV.

Ұн тағамдары.

1.Бауырсақ.             4.Быламық.

2.Бөкпен.                 5.Жайма.

3.Бүкпелер.              6.Нан.

V.

Дән тағамдары.

1.Боза.                      5.Палау.

2.Бадырақ.               6.Сүркүріш. 

3.Жарма.                  7.Талқан.

4.Майсөк.                 8.Тары көже.

1.

Шаңырақ.

1.Бақалақ.

2. Күлдіреуіш.

3. Қаламдық.

4. Табақ.

5. Тарам.

6. Тоғын.

2.

Уық.

1. Қалам.

2.Қары.

3. Иін.

4.Уық бау.

3.

Кереге.

1. Балашық.

2. Ерісі.

3. Желі.

4. Көк.

5. Қанат.

6. Сағанақ.

4.

Сықырлауық.

1.Босаға.

2. Жарма бет.

3. Маңдайша.

4. Табалдырық.