Қазақтың тарихында айтулы батырлар аз болмаған. Бекежан мен оның ұрпақтары да сол сияқты елді сырттан келген жаудан қорғаған мықты батырлар болған екен. Оның ерлік істері жөнінде ел аузында сақталыпты.

Әйгілі Қожаберген жыраудың ұрпағы, қазақ серілік өнерінің көрнекті өкілдерінің бірі, кезінде елге келген басқыншыларға, орыс отарлаушыларына қарсы күрескен жауынгер-ақын Сегіз сері XVIII ғасырда «Қыз Жібек» дастанын жазған екен. Сол жырда Бекежан батыр «Қыз Жібек» фильміндегідей емес, мүлде басқа қырынан сипатталыпты.

Төлеген батыр жау қолынан қаза тапқан соң оның қалыңдығы Қыз Жібек сұлу әмеңгерлік жолмен оның інісі Сансызбаймен отау құрған екен. Осы тойға Бекежан батыр Қыз Жібектің туыс ағасы ретінде шекті руы жағынан бас құда болып қатысыпты. Ал Қыз Жібек пен Сансызбайдан туған Төс есімді бала кейін аты шыққан батыр болыпты. Оның ерлік істері жөнінде кезінде Сегіз серінің атасы Қожаберген жырау:

«Жағалбайлы Төс батыр,

Қалмақтарға өш батыр.

Сансызбайдың өзіндей,

Көрсеткен жауға күш батыр.

Үзгентте болған шайқаста,

Қамал бұзған гүж батыр», – деп жырлаған екен.

Ал Төлеген батырды Қыз Жібектің әкесінің төңірегінде қызметте жүрген Кескентерек атты төлеңгіт өлтірген екен. Сегіз серінің «Қыз Жібек» дастанында осылай делініпті. Онда Бекежанның Қыз Жібекті өзінің туыс қарындасы ретінде қорғап жүргені, оның Төлегенге айттырылуын шын мәнінде қолдағаны жөнінде жырланыпты.

Кескентерек Төлегенді өлтіргеннен кейін Бекежанға барып, одан өзінің Қыз Жібекті әйелдікке алуына жәрдемдесуін сұрапты, оған Төлегеннің тұлпарын тарту етпек болыпты. Бұған қатты нала болған Бекежан батыр Кескентеректі шекті руының жерінен қуып жіберген, енді қайтып көзіне түсетін болса, өлтіретінін ескерткен. Сол Кескентеректі кейін Қыз Жібектің ағалары ұстап алып, дарға асқан екен.

Ал Бекежан батырдың өзіне келер болсақ, оның жоңғарларға қарсы шайқастарда аты шыққан. Халық арасында сақталған аңыздарға қарағанда, ол шамамен 1667 жылдары қазіргі Ақтөбе облысының жерінде, Мұғалжар тауларының төңірегінде өмірге келген екен. Кіші жүз – Әлімұлының шекті руынан тарайды. Оның әкесі Айбек бүкіл Әлімұлы  жасағының қолбасы болыпты. Айбектің үлкен ұлы Бекежан жастайынан өте мерген садақшылығымен көзге түсіпті, қылышты шебер қолданатындықтан «Қылыштың перісі» деген лақап атқа ие болыпты. Ол 1730 жылдары түркімендермен болған бір шайқаста ауыр жараланып, қаза тапқан екен. Сүйегі қазіргі Батыс Қазақстан облысының Сырым ауданында, Шідерті өзені бойындағы «Тайлақ қорымы» деп аталатын мазаратқа қойылыпты.

Бекежаннан Қайрақ, Байрақ, Тайлақ есімді үш ұл тарайды екен. Бұл үшеуі де аты шыққан батырлар болыпты. Олар қазақ-жоңғар соғысының көптеген шайқастарына қатысқан. Әйгілі «Аңырақай» шайқасына Қайрақ пен Байрақ мыңбасылар болып қатысқан, Тайлақ бүкіл Кіші жүз қолын басқарған екен. Бекежанның кенже ұлы Тайлақтың даңқы басқаларынан жоғарырақ болыпты. Ол Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың жақын, сенімді серігі болған. 1726 жылы үш жүздің басы қосылған Ордабасы құрылтайында Әбілқайыр хан қазақ жасақтарының бас қолбасшысы болып сайланғанда ол Тайлақты Кіші жүздің қолбасы етіп бекіткен.

Қысқасы, Бекежан батыр мен оның ұрпақтары елді жаудан қорғауға ерен еңбек сіңірген қаһармандар болыпты. Бұл жөнінде «АК-79» арнасында «Қазақстанда жасалған» деген атпен видеоролик жарияланды. Осы бейнероликте автор 1972 жылы жарыққа шыққан «Қыз Жібек» фильмінде Бекежан неге Төлегенді өлтірген сатқын, жағымсыз кейіпкер ретінде суреттелген деген сұрақ төңірегінде әңгімелей келіп, былай дейді:

«Қыз Жібек» жырындағы кейіпкерлердің бәрі де өмірде болған адамдар. Мұны кезінде әйгілі ғалымдар Әлкей Марғұлан мен Мұхтар Әуезов те білген. «Қыз Жібек» жырының түпнұсқасы халықтың аузынан жиналған аңыздар мен батыр ұрпақтарының естеліктері негізінде жазылған. Ол қазір М.Әуезов атындағы ұлттық әдебиет институтында сақтаулы тұр. Бірақ «Қыз Жібек» фильмінің сценарийін жазғанда әйгілі жазушы Ғабит Мүсірепов жырдың түпнұсқасын емес, көпшілікке белгісіз Жүсіпбек Шайқисламовтың жазып, 1920 жылы Қазан қаласында бастырып шығарған нұсқасын пайдаланған. Ал онда Төлегенді өлтіруші Бекежан деп көрсетілген, Қыз Жібекті де өлді деп көрсеткен, жырдан Кескентеректің аты мүлде алынып тасталған. Менің ойымша, бұл кездейсоқтық емес. Өйткені Ж.Шайқисламов та, Кескентерек те – бір рудан, ол өзінің руласын қорғаған.

Біріншіден, Бекежан мен оның ұрпақтары башқұрттар мен татарларға қарсы күресте негізгі роль атқарған. Ж.Шайқисламовтың жырды басып шығарудағы демеушілері – башқұрт және татар кәсіпкерлері болған, олар Бекежанды кісі өлтіруші, Төлегеннің өліміне кінәлі адам етіп көрсетуді талап еткен шығар. Ал Ғ.Мүсірепов неге көпке белгісіз ақын Ж.Шайқисламовтың «Қыз Жібек» нұсқасын алған? Ғ.Мүсіреповтің Ж.Шайқисламовтың жазған нұсқасын алуына, тіпті оның елде Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Қытайға кетіп, 1936 жылы сол жақта өз ажалынан өлгенше өмір сүргені де кедергі бола алмаған.

Ғ.Мүсірепов «Қыз Жібек» фильмінің сценарийін жазуға неге Ж.Шайқисламовтың нұсқасын алған? Мен былай деп есептеймін: Біріншіден, жазушы Ғ.Мүсірепов башқұрт пен татардың некесінен туған қызға үйленген. Екіншіден, Кеңес өкіметінің басшыларына ол жыр қазақ тарихын бұрмалап, қаралау, шекті және жағалбайлы руларын бір-біріне қарсы қою үшін керек болды. Соның кесірінен қазақ батыры Бекежанның жарқын бейнесі, оның батыр ұрпақтарының, Тайлақ батырдың, Төс батырдың есімдері халық жадынан біртіндеп өше бастады».

Осылай деген автор Бекежан батыр мен оның ұрпақтарының жақсы атын қайтару үшін олардың жоңғарларға, қалмақтарға, түркімендерге қарсы күрестегі еңбектерін Қазақстан тарихына ендіру керек дейді. «Аудандық деңгейде болса да Бекежан батырдың немесе оның ұлы Тайлақ батырдың мерейтойларын өткізуді ұйымдастыру керек. Бекежан батыр мен оның ұрпақтары туралы деректі фильм түсіріп, оны телеарналарда, «Ютуб» арнасында тарату қажет. Біз, қазіргі қазақтар Бекежан батыр мен оның ұрпақтарының жақсы атын тарих төріне оралту үшін ең аз дегенде осындай іс атқарсақ болар еді. Өйткені олар қазақ жерін жаудан қорғауға үлкен үлес қосқан. Қазақтар Бекежан батыр мен оның ұрпақтары туралы, оны кімдердің қаралап, ұрпақтарын ұмыттыруға тырысқанын білуі тиіс», – дейді ол.

Міне, біз Қыз Жібекке ғашық болып, Төлеген батырды аярлықпен, қысастықпен өлтірген деп жек көріп жүрген Бекежан батыр мен оның ұрпақтары жөнінде осындай әңгіме айтылып жатыр. Бұл өзі бір күрделі, кінәмшілдігі кімді де болса ойландырып қоятын мәселе сияқты. Ең бастысы, барлығы да әділ, шындыққа негізделген болғаны дұрыс қой.

"Замана" газеті