1

  Терезеден ішке құйылып тұрған Ай сәулесі ысырыла келе, ұйқысыз жатқан Хансұлудың бетіне де түсті. Хансұлу жүзін ашық терезеден сығалаған Айға бұрды. Жарықтық, Ай. Бір өзгерсеші… сол баяғы қалпы. Осындай айлы түндерде Сарыбайдың құмында ауыл балалары шуылдасып ақсүйек ойнаушы еді-ау. Айлы түні ауаны тіліп, ысқырып барып алысқа түсетін ақсүйекті іздеп, балалар дуылдап кеп жүгіретін. Солардың ішінде тұлымшағы желбіреп, жалаңаяқ Хансұлу да бара жататын. Беу, дүние-ай! Шын бақытты күндері екен-ау! Соны кезінде неге ұқпаған?! Ұқса ғой, есеюге, ересек болуға асықпас еді-ау! Балалық шағында қашан бойым өседі, қашан үлкен қыздарша жиын-тойларда сылаң қағып жүремін деп асықты. Алайда Хансұлу қылтиып қыз бола бастасымен қыр тірлігі қымырандай іріді. Көкесі тәрізді билер, аяқты балпаң-балпаң басқан байлар Хансұлудың көз алдында бордай тозып, қоңыз теріп кетті.

  1932 жылдың жазғытұры әлі көз алдында. Қарақалпақтың түстік тұсы. Әнеки, құм арасында томпиып-томпиып, жетімсіреп қалып бара жатқан киіз үйлер. Бұ күнді Хансұлу өлсе ұмытпас. Бір тілім нан үшін, өз үйі – өлең төсегін құм арасында тастап, сонау Әмудария жағасындағы Қоңырат деген қалаға қарай шұбырғанын, сірә, екі дүниеде ұмыта қоймас. Қызыл қия құм арасында иесіз қалып бара жатқан үлкен ақ боз үйіне қарап, шешесі екеуі қыр үстінде көз жасын сығып тұрды-ау. Ертесіне жаяу-жалпы шұбырған жұртқа ере алмай, сырқаттанып, жолда бұйрат басында әкесі мен шешесі қалды. Соның бәрі әлі күнге көз алдында сайрап тұр. Әнеки, көкесі құм басында ұзынынан түсіп жатыр. Оның басын сүйеп, жанында шешесі отыр, шошайып. Бұлар – Дәу апа екеуі осы Едіге мен Түгелханның бірін жетелеп, бірін арқалап, арттарына қарай-қарай жалтақтап, көз жастарын тыя алмай, ұзап барады. Кетпеске, лаж жоқ. Әкесі «Сіздер жүре беріңіздер! Біз соңдарыңыздан жетерміз» деп бұйырған еді. Бірақ тағдыр бұларға енді қайтып кездесуге жазбапты. Ең болмаса, бір-бірлерінің өлі не тірі екенін де білуге жазбапты… О, жалған-ай!!!

  Хансұлу қалқиып басын көтерді. Түннің бір уағы болса да, көзінде ұйқы жоқ. Үй іші тымырсық, тар қапас тәрізденді. Өкпесі қысылатындай. Сыртқа, кең дүниеге шыққысы келді. Айлы түн астында кең дүниені көріп жатқысы келді.

  – Апа! – деді кенет оянып кеткен Үміт. – Не болды?

  Ойы сайрап тұрса да, Хансұлу сөйлей алмады. Тек иегімен сыртты нұсқап ишара етті. Үміт:

  – Қазір… – деп елп етті. Бұны түзге шыққысы келді деп ұқса керек. Хансұлу ымдап, төсекті сыртқа салу керек екенін түсіндірді. Ауладағы жалғыз тақтаға Едіге мен Түгелханға төсек салынған болатын.

  Үміт аулаға матрас жазып, аздасын шешесі екеуі сыртқа жатты.

  Әлгінде қапас бөлмеде тұншыққандай болған Хансұлудың тынысы сыртқа шыққаннан кейін кеңейіп сала берді. «Уһ!» деп, көкірек кере ауа жұтты. Жұлдызды, айлы түнгі аспан келбетіне шола бір қарап еді, тойымсыз жанарына тұңғиық ғалам түгел сыйып кетті. Аспанды қақ жарып, белдеулей шаңытып Құс жолы жатыр. Бұ несі, өмірінде істемеген қылығын істеп, көз ілмей түн аспанына қарап жатқаны несі?! Және күнде көріп жүрген түн әлемінің осы сәт Хансұлудың көзінде ерекше сұлуланып, ерекше жұмбақ тұңғиық сыр ашқаны несі? Аспанның сол тұрысы тұрыс қой, өзгерістің сыры өзінде болар. Тұла бойы қауырсындай жеңілдеп, көңілі оқыс өрекпіп, әлдеқайда талпып ұшады. Астапыралла! Хансұлу ұзақ ғұмырында кезікпеген бір соны сезімді сезінумен жатыр. Өзінің дені сау болса игі! Әйтпесе, мына түн ортасы бейуақта дені сау адам шырт ұйқыда жатпас па?! Ұйқы құшағында жатыр емес пе, мінеки, ауыл біткен! Тырс еткен көлденең дыбыс жоқ. Оқта-текте ауыл шетінде сұңқ ете қалар ит үні де естілмейді. Ұйыған сүттей қою, қоймалжың тыныштық. Жым-жырт тыныштық. Жаны қыдырып, жалғыз ғана байыз таба алмай Хансұлу жатыр. Ұзақ сапарға шығар алдында дегбірі қашқан жолаушыдай. Түнгі аспанмен бетпе-бет қазір жалпақ дүниеде жападан-жалғыз қалғандай… Бірақ бүгінгі түні ұйқысыз Ай баққан жан жалғыз Хансұлу емес еді…

  Бүгінгі түні Ай астында көз ілмей отырған Хансұлудан да басқа бір жан бар еді…

  Ол Маусымжан еді. Едігенің Құдай қосқан қосағы. Алматыдағы бесінші қабаттағы өз үйінің балконында отырып, осынау жасы елуді алқымдап қалған, ашаң жүзді, аққұбаша әйел Едігемен өткен ширек ғасырлық ғұмырын ой елегінен өткізеді.

  Өмір туралы Маусымжан бұрын да ойлайтын. Бірақ бүгінгі ойланысы бөлектеу.

  Маусымжан, жасыратыны жоқ, өзін бұл өмірге тек бақ-береке үшін келген жан деп есептейтін. Олай ойлауына негіз де жоқ емес. Маусымжан қаршадайынан жоқшылық көрмей, ағыл-тегіл молшылықтың ортасында өсті. Республика шығысында біресе кеңшар, біресе аудан басқарып, өмір бойы аттан түспеген әке арқасында Маусымжанның миына, сірә, «мына тіршілікте таршылық болады-ау» деген ой кіріп те шықпады. Өзі қалаған жігітіне бас қосса, одан кейінгі өмірде сол бұрынғы қалпымен мұңсыз-қамсыз, сән-салтанатымен аға беретін сияқты көрінген. «Ең бастысы – махаббат» деп білетін Маусымжан. Ол оқыған әдебиет, көрген кино, дәріс алған мектеп қай-қайсысы болмасын, Маусымжанның осы көзқарасын растайтын да, нақтылайтын да отыратын. Бірақ өмір Маусымжан күткендей болмай шықты…

  Рас, жар таңдауға келгенде Маусымжанның қолын қаққан ешкім болған жоқ. Ауданды билеп тұрған арыстандай әкесінің өзі Маусымжан тұлдыр жетім Едігені жетектеп үйге алып келгенде, «Бұның не?» деп беттен қақпады. Тек «Бақытты бол!» деді. Бірақ той өтер-өтпестен Едігеден көңілі қалды әкесінің. Той өткесін көп ұзамай, әкесі Едігені оңаша шығарып алып, ауыл шетінде сөйлескен еді. Әкесі университетті кеше бітіріп, республикалық бір газетте жұмысқа енді орналасқан Едігеге екі өтінішін айтады. Бірінші өтініші – Едіге желкесіне таман түсіңкіреген шашын дереу қысқартуы керек.

  – …Ел-жұрттан ұят. Мына шашыңды реттесең қайтеді?! – дейді. Қайын атасының бұл өтінішіне Едіге үн қатпайды. Сыпайылық сақтайды. Екінші өтініші – Едігенің мамандығына қатысты болады.

  – Екінші өтінішім – Жоғары партия мектебіне түссең! Мына қызметіңді тастасаң! – дейді әкесі қабақ шытып, үйреншікті билеп-төстеп сөйлейтін әдетіне басып.

  – Неге? – дейді, Едіге үркіп кетіп.

  – Ертеңді ойлау керек!.. Тіршілікті ойлау керек, тілшілікті емес.

  – Рақмет! – дейді бұндайды күтпеген Едіге, бұ жолы дауысы жарық- шақтанып.

  Қайын ата ажырайып, Едігеге қарайды:

  – …Бұны қалай түсіндік?

  – Ұсынысыңызға рақмет! – дейді Едіге.

  Содан кейін-ақ, қайын ата мен күйеу бала әңгімесі жараспай-ақ қояды. Орман шетінде екеуі біршама үнсіз жүреді. О кезде жасы алпысты алқымдап қалған әкесі Едігеден оның болашақ жоспары туралы да сыр тартады. Едіге алдағы жылы тұңғыш әңгімелер жинағының шығатынын, одан кейін де бірдемелер жазуды жоспарлап жүргенін айтады.

  – Дұрыс екен… – дейді қайын ата біраз үнсіз қалып. – Жарайды, мамандығыңды өзгертпесең, өзгертпей-ақ қой. Бірақ онда… партия қатарына өтуді тездет! Редакторыңа құлаққағыс етейін!..

  – Жо-оқ, рақмет!!! – деп ыршып түседі Едіге. – Рақмет…

  Ақ басты қайын ата бұ жолы беті шалбарланып, іркіліп, «мінез көрсете бастаған» күйеу бала бетіне тіп-тіке шақшиып қарайды. Өзі өз болып, «Айтан Таңжарықович» атанып, ат жалын тартып мінгелі бері бетін бүйтіп ешкім қағып көрмеп еді.

  Бүкіл ауданды бір шыбықпен айдап отырған «біріншінің» сөзін аяқасты еткеніне Едігенің өзі де кәдімгідей абыржып қалады. Бірақ сырт көзге ол «қасарысып қалған» болып көрінеді. Арада тағы үнсіздік орнайды. Қайын ата біраз үнсіздіктен кейін:

  – …Сонда саған… партбилеттің керегі жоқ па? – дейді, дауысы мүлдем өзгеріп, біртүрлі бәсеңси қалып, түнгі көкжиекке қабағы шытыла қарап тұрып.

  Едіге күрсінеді, бірақ жауап қатпайды. Қайын ата сонда ғана, әлденені ұққандай болып:

  – …Ымм… – деп ыңылдап бір нәрсеге көзі жеткендей болып, бас шұлғи береді.

  Едігенің болашағы туралы әңгіме осымен бітеді. Қайын ата бұдан былай Едігенің жұмысы, болашағы туралы әңгіме қозғамайтын болады.

  Әкесі сол түні-ақ, шешесіне «Мынау – болмайтын бала» дегенді айтады. Той өтер-өтпестен, күйеу бала мен қайын ата арасына жарықшақ түскеніне қайғырған байғұс анасы бұл әңгімені қинала отырып, күрсіне отырып Маусымжанға жеткізді. Оны есіткен Маусымжан ауылдан Алматыға көңілсіз қайтқан еді. Пойыз үстінде Едігенің өзі-ақ қайын атасымен болған әңгімені Маусымжанға түп-түгел мөлдіретіп айтып берді. Табиғатында біртоға Едіге шабыты келгенде әңгімешіл болып кететін. Сол қасиеті ғой о баста Маусымжанның басын айналдырып жіберген… Едігемен алғаш кездесіп жүргенде осы Маусымжан бір нәрсеге таңғалатын. Жас жігіттің өмірде көрмегені жоқ тағдыр талайына таңғалатын. Сөзіне жас бойжеткеннің елтуі де Едігеге қанат бітіретін тәрізді еді.

  Едіге өмірге келмей жатып, әкесі мен шешесі – Бұлыш мерген мен Балқия сұлу тағдыр тәлкегіне ұшырайды. Қылышын сүйретіп қырға келген Кеңес өкіметі Едігенің әке-шешесін «банды» деп, «баспашы» деп қудалай бастайды. Қудалағанда да тура жапан түзде киік қуғандай өкшелеп ізіне түседі. Бірақ «қызыл жағалылар» қанша құнтиып қуғанымен, Бұлыш пен Балқия қолға түспейді. Бұлыш мерген Атырау, Арал арасындағы ел ішінде аты аңызға айналған аңшы екен. Едігенің әжесі Дәу апа да осал жан болмапты. Қапсағай ұзын, ермінезді Бұлыштың шешесін жұрт пошымына қарап, «Дәу апа» дейді екен. Әжесінің шын атын тіптен Едігенің өзі де білмейді. Едіге үш жасқа толғанда әкесі баспашылардың қолынан қаза тауып, шешесі бұл қазаны көтере алмай, жынданып кетеді. Бұлардың ауылы Қарақалпақстанның құмында көшіп-қонып жүріп, 32-жылдың аштығына ұшырайды. Қырылғандары қырылып, қалғаны Жем бойындағы елге оралады. Сонда елге оралғандардың ішінде Едіге мен әжесі де болады. Бірақ сұм тағдыр бұған жанашырдан қалған жалғыз әжесін де қимайды. 1937 жылы НКВД әжесін «Кеңес өкіметіне тіл тигіздің» деп, апарып абақтыға жабады. Бұл қорлыққа шыдай алмаған қайсар мінезді Дәу апа абақтыда дәм сызбай, бір апта жатып, көз жұмады. Өстіп, Едіге жасы 8-ден аса бере, не әке-шеше жоқ, не қамқор әже жоқ бір шаңырақта шошайып жалғыз қалады.

  Маусымжан бұндай өмір жолы шырғалаң жанды кітап, киноларда кездестірмесе, өмірде кездестіре қоямын деп ойламап еді. Сондықтан Едігенің өмір тарихына құлақ түрген сайын Маусымжан өзін бір роман кейіпкерімен қатар жүргендей сезінді. Маусымжанның көзінде Едігенің осындай романтикалық бейнесі сомдала түсті. Едігеде зерде десе, зерде, алдына қойған мақсат десе, мақсат бар. Қаламгер ретінде Едігенің арманы – 30-жылдардағы қазақ басына түскен зобалаң-ашаршылық жылдар туралы көлемді шығарма жазу. Бірақ Едігенің бұ жолында күндіз-түні қалғымай, қылышын қынаптан суырып цензура тұрды. Едіге қырыққа шейін ұсақ-түйек шығармалар жазып жүрді де, қырықтан аса, өзіне арман болған әлгі кітапқа кірісті. Одан бұрын ол өз ауылының отызыншы жылдары кәмпескеден қашып, Жем бойынан үдере көшіп, сонау Қарақалпаққа шұбырып, Үстірт асқан жолымен жүріп өтті. Осы жылдар дүрбелеңін көзбен көрген көнекөз қариялармен жолықты. Сондай сапардан келген сайын Едіге үйге өзінше бір жаңалық аша келетін. Отызыншы жылдар ашаршылығы туралы «Ол ашаршылық, оқулықтар жазғандай «кездейсоқ қуаңшылықтан » немесе «жергілікті белсенділер жіберген кейбір қателіктерден» емес, тұп-тура сол кездегі Кремльден бастап Қазақстанға дейін партия жүргізген саясаттан болған дегенді айта бастады. Оның бұ сөзінен Маусымжанның төбе шашы тік тұрды. Зәре-иманы ұшты. Мына сөзі КГБ құлағына жетсе не болды? Өз жолын өзі кеспей ме Едіге?! Маусымжан «антисоветчиктің әйелі» атанып, партиямен де, институтпен де қоштаспай ма?!

Өстіп, қорқып-үркумен 3–4 жыл өтті. Алматының батыс тұсындағы бір сайға киіз үй тігіп алып, Едіге содан ойға алған кітабын жазуға отырды. «Кедейлік құрығынан… қашан құтыламыз!» деп Маусымжан қыңқылдай бастаса, Едіге «Сәл шыда!» дейді ширығып.

  – Қашанғы шыдаймыз!!! – дейді, бұл шытынап.

  – Сәл… Сәл шыда!!! – дейді Едіге. Дауысы нығыз шығып. Өз бастаған ісіне деген сенімі берік жанның үні. «Үмітсіз – шайтан» деген. Қайтеді, шыдады Маусымжан. Бірақ бұл шыдағанмен, өмір шыдап тұра ма?! Соның алғашқы соққысы шекелеріне өткен жылы тиді. Бұлардың жоспары бойынша Едігенің үш жыл жазып аяқтаған кітабы өткен жылы баспадан шығып, Бағдагүлдің тойы мен жасауының шығынын көтеруге тиіс еді. Соған бейімдеп той болатын күнді құдалармен келісіп те қойған. Кенет, күтпеген жерден Едігенің кітабы тақырыптық жоспардан шығып қалды. Жандары мұрын ұшына тақалды. Осындай қаржыдан қысылғанда, салып ұрып, жетіп барып, ақша ала қоятын Маусымжанның әкесі де жоқ бұ кезде. Өліп кеткен. Едігенің қазір бір чехпен қосылып жазып жүрген сценарийінен түскен алғашқы қаламақысын есептеп кеп жіберсе, алдағы тойдың шығынына әрең-әрең жетеді екен. Өй, бүрді-ау кеп Едігені. «Қалай тапсаң, олай тап, мына қызыңның тойына, жасауына, құдалардың китіне жететін ақша тап!!!» деп. Едіге үндемеді. Алматыны аралап, таныс-жуықтардан жырымдап жүріп, 2 мың сом жинады. Бұл өткен жылдың оқиғасы ғой. Содан бері, мінеки, жыл өтті. Қарызды қайтаратын мезгіл жетті. Осы арада үйге Бағдагүл қайтып келді. Қызының қайтып келгенін шетелде жүрген Едіге естімеген еді. Қызының жағдайын Едіге үйге келгесін естіді. Пақыр қатты қиналды. Тіпті көз жасын сүртіп те алды. Жол сапардан жаңа келген Едігені үйде тосып тұрған жаңалықтың сорақысы жалғыз ол емес болатын. Едігенің өткен жылдан қалған «Отыз екінші жылы» биылғы жылдың жоспарынан тағы да түсіп қалды. Жұрттан алған қарызды осы кітап қаламақысынан қайтарамыз деп жүрген. Қарыз берген жұрт Едігені іздеп, үйге телефон шалып, мазалай бастады. Масқара-ай! Масқара! Жер ортасы жасқа келгенде ел-жұрт, жора-жолдас алдында бүйтіп масқара болармыз деп кім ойлаған?!

2

  Бұл жаңалықты, яғни кітабының тағы да жоспардан түсіп қалғанын естігенде, Едігенің түсі сұп-сұр болып, не істерін білмей аласұрып кетті. Сонымен, жолдан келген күні Едіге таңды «аһілеп-уһілеп» атырып, ертесінен бастап «жар құлағы жастыққа тимей» баспа, комитет, ЦК арасында үш күн бойы шапқылады. Үш күннің соңғы күні, яғни шешуші күні соңғы инстанция ЦК-да болуға тиіс еді. Со күні Маусымжан кештетіп, институттан асығып үйге жетсе, Едіге диван үстінде шалқасынан түсіп, әлдебір нүктеге қадала қарап, сұлық жатыр. Маусымжан ерінің түрінен көз айырмай, залдың есігінде үнсіз біраз тұрды. Едіге Маусымжан жаққа қарамады. Маусымжан тіс жармай, өз бөлмесіне бұрылды. Тас төбесінен түскен бір найзағай бүкіл іші-бауырын жарып өртеп өтіп, табанынан шыққандай болды. Өз бөлмесіне аяғының буыны әлсіреп әрең жетті. Сылқ түсіп, кереуетке отыра кетті. Қарыз! 2 мың сом! 2 мың! Не істемек енді?

  Кереует үстінде бүк түсіп, басқа ұрған балықтай есеңгіреп отырды. Қарыз ғана емес, ол кітап шықса, Маусымжан үйге шетелдік жиһаз, хрусталь ыдыс-аяқ, кілем алам ба деген арманы да күл-талқан болды. «Жиһаз, ыдыс-аяқ» дегенде, Маусымжанның есіне Аиданың үйі түседі. Аиданың үйіндегі жиһаз, ыдыс-аяқ Маусымжанның маңдайына бұл өмірде бітпейтін шығар! Бітпейтін шығар. Ондай байлық бұл үйге біту үшін, мына Едіге басқа адам болып тууы керек. Бұны қарай көр, Едігені айтады, бір жері жылтылдап жүріп, о тоба, байлық, билік дегендерді менсінбейді. «Байлық», «билік» дегендерге мұрын шүйіре қарайды. О, тоба! Бұндай да адам болады екен! Бұған осы төрт қабырға тұрса болды! Басқа еш нәрсенің керегі жоқ. «Неге керек?» дейді. «Ол шоқпыт, сол тас-табақ. Оның аты тоғышарлық, дүниеқоңыздық!» дейді.

  Жастау кезінде өзі дәулетті үйде өскен Маусымжанға Едігенің «байлық», «мансапқорлық», «тоғышарлық» дегеннің бәрін ит жемге апарып тастайтын философиясы бұған қызық, ерекше көрінетін. Құлағына тосын естілетін. Ол философия «мансап», «дүниеқоңыздық» дегендерді мансұқ еткен, жоғары идеалдарды төбесіне көтерген, өршіл жас ұрпақ үніндей естілетін. Жаңа заман лебіндей есетін. Маусымжан о кезде сондай тоғышарлар тобырынан оқшау тұрған, дүниеге соны, өз көзқарасы бар ұрпақ өкілінің қолтығында келе жатқанына мәз болатын. Кедей жігіт, жетім жігіт, бірақ заманының жаңашыл тұлғасы, қаламгер Едігемен қол ұстасып, қиындықпен күресіп өмір кешу, өзінше бір ғанибет шығар деп сенетін. Өзінің «тоғышарлар» тобында жоқтығына іштей шүкіршілік етер еді. Бірақ есейе келе, Маусымжанның көзқарасы өзгере берді. Бұрын өнер адамымен өмір сүрудің өзі бір романтика шығар деп келсе, ендігі жерде сол сенімінің күлі көкке ұша бастады. Күндіз-түні шұқынып, ақ қағазды шимайлағаннан басқа, Едігенің қолынан түк келмейтін, бейшара жан екендігіне көзі жетті. Айналасына қараса, бұлардан басқа жұрттың бәрі тырбанып жүріп, өз үй жағдайын, бала-шағасының жағдайын дөңгелентіп жасап алыпты. Бірі – бастық, бірі – балпаң, бірі – бай. Кейбіреулері ыңыранып сенімен әрең сөйлеседі. Демек, өмір кімнің «дұрыс», кімнің «бұрыс» екенін дәлелдеп, соған лайықты әркімге өз бағасын бергендей. Ал өнерден басқа ештеңені мойындамайтын Едігенің де кім екенін өмір көрсеткендей. Яғни «ешкім емес» екенін дәлелдегендей. «Қырық адамның бір жақ, қыңыр адамның бір жақ» екенін дәлелдегендей. Рас, Едіге – қыңыр адам. Осы тұла бойғы тұңғышы Бағдагүлді мектепке беретін жылы екеуінің бір мықтап сілкісіп алғаны бар. «Жерден жік шықты, екі құлағы тік шықты» демекші, «Бағдагүлді қазақ мектебіне берем» деп қасарысқаны Едігенің. Қалжыңы ма десе, жоқ, шыны. «Әй, есің дұрыс па?» деді бұл. «Осы Алматыда бір қазақ бар ма, баласын қазақ мектебіне берген! Болса, айтшы!» Жазық маңдай, шикіл сары, қоңыр көз Едіге, бұған қарсы дәлел айта алмай бір бозарып, бір қызарды. «Болмаса, ондай қазақ біз боламыз!» деді, ақыры, қисықтығын тағы дәлелдеп. «Қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ» деген дәл сенсің!» деді, Маусымжан көзін шұқып. Өзі мектепті орысша бітірген солтүстіктің қызы емес пе?! Орыс мектебінің пайдасына шешілетін деректерді екі тілде бірдей көсілтті. Едігенің аузын аштырмады, алды-артын орап алып. Күйеуінің бір беткей, сыңар езу мінезін Маусымжан осыған шейін кешіріп келген ғой, бірақ бұ жолы мәселе бала тағдырына тірелгенде кешіре алмады.

  Едіге айтқан патриоттық уәжге пысқырып та қарамады. «Не десең о де, мен қызымды қор қыла алмаймын!» деді Маусымжан, тас-талқаны шығып. «Адам деген алдымен ана тілін білуі керек қой!» деді, Едіге жан дауысы шығып. «Ау, оған кім қарсы, қазақшаңды үйде отыр да, үйрете бер!» деді, бұл. Едігені ақыры жеңді. Бірақ Қамбарды мектепке беретін кезде, Маусымжанның күші күйеуіне жетпеді. Едіге ұлын өзі жетелеп апарып, қазақ класына отырғызды.

  – Егер… қазақ мектебіне қазақ жазушысы өз баласын бермесе, онда бұ қазақтың шаруасы біткен шығар! – деді Едіге.

  – Қойшы! – деді Маусымжан. – Сен-ақ осы қара аспанды жерге төндіреді де отырады екенсің. Бүкіл жұрт ақымақ па, сонда? Сенен де ақылды жұрт, сенен де атақты жұрт бар емес пе? Солардың қайсысы балаларын қазақша оқытып жатыр? Сенікі не осы, «бүйректен сирақ шығарып!». Қазір қалаңда да, далаңда да бүкіл жұрт баласын орыс мектебінде оқытады. Одан олардың еш нәрсесі кеміген жоқ. Тіл де құрыған жоқ, ел де құрыған жоқ!

  Балаларын мектепке берер тұста, осындай айтыс болған бұл үйде.

  Бұрынырақ Маусымжан осы Едігенің «байлық», «мансапқорлық», «тоғышарлық» дегендеріне жаны қас болып, бар зейінін кітапқа, қағаз-қаламға қоюын оның озғандығы шығар деп ойлап келсе, бүгіндері көзі бір нәрсеге жетті. Едігенің жаңашыл жан емес, нағыз ескішіл, кертартпа жан екендігіне көзі жетті. Әйтпесе, ол бүкіл еңбекші халық көсемі Лениннің халық үшін қан кешіп жүріп құрған Коммунистік партиясына тіл тигізер ме еді? Партиядан басқа тиісетін бұ дүниеде еш нәрсе қалмағандай. «Коммунистік партия 30-жылдары қазаққа зорлық-зомбылық жасады» дейді. Жарайды, партия тарапынан кейбір асырасілтеушіліктер болған шығар. Бірақ Едіге дәлелдегісі келгендей «Кеңес өкіметі түгел бір халыққа қиянат жасады» дегенге кім сенер?! Маусымжан өлсе сенбес ондай сандыраққа. Жо-жоқ! Керісінше, қазақты қазақ қылған, қой соңында жүрген қараңғы елді, небары 10–20 жыл ішінде түгел сауатты елге айналдырған кім? Білсең, Коммунистік партия! Білсең, Кеңес өкіметі, Едіге жолдас! Едіге, сен неге, Кеңес өкіметі мен Компартияның халық үшін жасаған қыруар еңбегін көргің келмейді? «Көрмес түйені де көрмес» дегендей… Егер Кеңес өкіметі болмаса, тұлдыр жетім Едіге сенің өзің кім болар едің?! Жоғары білім алып, жазушы бола алар ма едің? Қолыңа қалам ұстар ма едің? Жоқ, таяғыңды ғана құшақтап қала берер едің! Дұрыс емес, Едіге бұның сенің! Дұрыс емес, көпке, партияға, заман ағымына топырақ шашқаның! Дұрыс емес, өзіңді адам еткен Кеңес өкіметіне тіл тигізуің! Оны қаралайтын деректерді жинап-теріп кітап жазғаның! Шын әділетшіл адам болсаң, өйтпес едің! Талай кітабың, киноң шықты. Соның бәрі біле-білсең кімнің арқасы? Кеңес өкіметінің арқасы! Просто сен қыңыр адамсың! Өмір сүре білмейтін қыңырсың! Егер сен өмір сүре білетін жан болсаң, кинодағы бастығың «Үлкен кісі туралы сценарий жаз!» дегенде тартынар ма едің! Жармаса кетпес пе едің! Өзге жұрт Үлкен кісінің жолында өлуге даяр жүргенде, осы сенікі не шалқақ?! Бас иіп келген бақытты басқа тептің сен! Есі дұрыс жанның ісі ме осы? Осы қыңыр мінезіңмен жалғыз өзіңнің ғана емес, мына біздің, өз бала-шағаңның бағын байладың! Енді, бар өміріміз жалтақтаумен, жоқшылықпен, қарызданумен өтер, енді…

  Маусымжан өз бөлмесінде осындай ойға шомып қанша отырғанын білмейді, бір кезде басын көтерсе, сыртта қараңғы түсіпті. Орнынан тұрды. Ауырып қалған белін жазды. Содан кейін Едіге жатқан залдың табалдырығын аттады. Едіге сол жоғары қарап самсоз жатқан күйі әлі қозғалмаған екен.

  – Ие!.. – деді бұл. Диванда шалқасынан түсіп, созылып жатқан Едіге селк етті. Басын көтеріп, түзеліп отырды. Бірақ Маусымжанның бетіне қарамады. Несіне қарайды. Қарауға бет жоқ болса. Ақша таппаған еркек еркек пе? Үйде қызы мен ұлы жоқта Едігені жақсылап бір сілкіп алуға оқталды Маусымжан.

  – Ие, не болды? – деді, не болғанын іші сезіп тұрса да.

  – …Болары болды… – деді Едіге, сол күйі Маусымжанға жүзін бұрмастан. Бұл, шикіл сары Едігенің осы сәттегі әнтек бозарған бетіне, кең маңдайына, ірі қоңқақ мұрнына, желкесіне жетіп шоғырланған қоңыр бұйра шашына тыжырына қарады. Дәл осы сәтте, Жер бетінде Едігеден сорлы, Едігеден дәрменсіз, Едігеден қырсыз еркек жоқ еді. Осындай жанды әкеліп, бұның маңдайына жазып қойған бұ Құдайдың шеберін қайтерсің?!

  – Жұрт қарызын сұрай бастады…

  – Білемін… – деді Едіге.

  Маусымжан оны сұғымен атып жіберердей, аз-кем үнсіз шақшырайып тұрды да:

  – …Білерсің… атаңның басын! – деді.

  Едіге үндемеді. Бетіне лып етіп қаны ойнап шыққандай болды да, іле қайта сұрланды. Күйеуінің кең маңдайы жіпсіп, бусанып кеткенін Маусымжан байқап тұр.

  Қатты қиналғанда Едігенің өстіп, тілден айырылып, түйіліп қалатын әдеті. Өзі онсыз да соққы жеп келіп отырған адамды одан бетер қажамайын деді Маусымжан. Арындап келген ашуын әзер ірікті. Сабыр сақтап, сабасына түсті.

  Ақырын ғана:

  – Баяғыда әкем марқұм сені көрген бетте-ақ, «Бұл адам болмайды» дегенде, көңіліме алып едім… Жасы үлкен кісі неге ұшқары сөйлейді екен деп. …Сөйтсем, байғұс әкем… бір нәрсені біліп айтқан екен ғой… – деді көкірегі қарс айырыла күрсініп.

  Едіге үндемеді. Аздасын орнынан сүйретіле тұрып, балконға беттеді. Сөйткенше, телефон шыр етті. Түгелхан екен. Телефон арқылы Едігеге қысқаша ғана бір жаңалық айтты. Едіге шошып:

  – Қой! Не айтып тұрсың?! – деді түршіккен үнмен. Сол арада байланыс үзіліп кетсе керек, Едіге телефон құлақшасын қолында ұстап, абыржып сәл-кем тұрды да, қайтадан орнына қойды. Қабағы шытылып, бас шайқап, балконға беттеді.

  Маусымжан оның жанына бармады. «Түгелхан не айтты?» деп сұрамады. Жұрттың жаңалығын қайтеді, өз жаңалықтары өздеріне жетіп жатқанда.

  Ай астында отырған Маусымжан бүгін сол күні болған әңгімені тәптіштеп, осылайша ой елегінен өткізді. Сол жүз шайысудан кейін, ерлі-зайыпты екеуінің әңгімелері жараспай-ақ қойды. Таңертең ерте тұрады да, Маусымжан институтына тартады. Едіге де кетеді бір жаққа. Ошақ басында болған жоғарыдағы әңгімеден кейін Едіге көп ұзамай, қызыл «Жигулиіне» отырды да, ауылға тартып берген.

3

  Төсек тартып әл үстінде жатқан Хансұлудың дүниені шарлап сарсылған санасы түн ортасы ауа бере, шалдығып, сансырап, саябыр тапқандай болды. Сабылған ойы өстіп шаршаған тәрізденгенімен, сезім-түйсігі әлі сергек жатыр. Жібек орамалдай үлбіреген түн лебін сезеді. Таң алды суырылған қоңырсалқын еспеге төс керген шөл өлкесінің ұйқылы-ояу маужырауын сезеді. Көз алдында далиған айлы-жұлдызды түпсіз тұңғиық көк аспан көгі. Соны көріп жатыр. Өзінің әлі жарық дүниеде жатқанын сезеді.

Хансұлу, кенет, жанына келіп сүмеңдеп отыра берген бір шалдың елесін байқады. Тарғыл бет, басында жапырайған қарасұр тақиясы бар, иығына көнетоз шапан ілген, төртбақ, көкшіл көзді шал. Ждақай. Ждақайдың неге келгенін іші сезе қойды. Тағы да кешірім сұрау ниеті. О, жәдігөй! Шегенің басын жұтқан кәззап. Сібірге Шегені бір емес, бірнеше рет айдатқан кәззап осы. Хансұлудың өмірін дозақ еткен жәдігөй. Баяғыда 43-жылдың күзінде осы Ждақай соғысқа аттанғанда, Хансұлу бұ кәззапқа сол қаптаған жау оғы да дарымас деп топшылап еді. Ойлағаны келді. «Жаңа жолдан» соғысқа аттанған ер-азаматтардың ішінде ауылға жеті мүшесі сау оралған жалғыз осы Ждақай болды. НКВД-ға домалақ қағаздарды боратып, талайдың басын допша домалатқан бұ кісәпірге, сөйтіп, немістің оғы да дарымады. Бірақ Ждақай соғыстан өзгеріп оралды. Басына тақия, үстіне шапан киіп, қолына Құран ұстап, мүләйімсіген молда кейіпке түсіп келді. Молда атаулыны кешегі отызыншы жылдары өз қолымен отаған Ждақайдың бұл тақуалығына жұрт сенсе де, Хансұлу сенбеді. Хансұлуды көрсе, Ждақайдың құты қашатын. Именшектеп не істерін білмей, өзінен-өзі абдырайтын. Бұл тақуа Ждақай, баяғы жылдары басқа шауып, төске өрлеген, белсенді Ждақайдың көлеңкесі іспетті еді. Елуінші жылдардың ортасында «Жаңа жолды» тастап, Хансұлу осы Жетісуға көшкелі жатқанда ойламаған жерден сап етіп, осы Ждақай жетіп келді. Есік ашылып, шоқша сақал, шапанының өңірін қаусыра қымтаған Ждақай үн-түнсіз, сүметіліп, табалдырықтан аттай берді. Бұл үйдің табалдырығын Ждақай аттар деп күтпеген Хансұлу оның бұл келісінен жаман тіксінді. О, ұқсамасаң тумағыр! Хансұлу дәл осы сәт есік алдында Ждақайды емес, Ждақайдың әкесі – баяғы Жорға Күреңді көріп тұрғандай болды. Шақырылмаған қонақ бүгежектеп келіп, төрге домалаң етіп отыра кетті. Төмен қарап тұқшиып, шоқша сақалын тұтамдап, біраз үнсіз қалды. Содан кейін:

  – …Хансұлу! – деді, жүзін көтермеген күйі. – …Сенің алдыңда кінәм Қаптың тауындай… Енді қайтып… бұ фәниде көрісе аламыз ба… жоқ па… Кешіре алсаң… кеш! – деді.

  Хансұлу не айтарын білмей, біразға шейін ашуға тығылып, тырсиып отырды да:

  – Ждақай! – деді сазарып, қаздиып қалған қалпы. – Мен кештім не, кешпедім не, болар іс болған соң… Жауабыңды енді… Алланың алдында берерсің! Бәріміздің де барар жеріміз… сол ғой!..

  Осыны айтып, Хансұлу қаздиып отыра берді. Орнынан тұрып, қонақ алдына дастарқан жайып, қызмет жасамады. Әңгіме осымен біткен еді. «Халық жауының әйелі» Хансұлу, сөйтіп, атажұртты артқа тастап, сонау жер арқасы қияндағы Жетісуға жалғыз үй көшті де кетті. Одан бері де, мінеки, жүйткіп 30 жыл өтіпті. Бірақ Хансұлу өткен күндердің елесінен әлі де құтыла алмай келеді. «Бір аяғы көрде, бір аяғы жерде» жатқан Хансұлудың жанына Ждақайдың елесі сүметіліп тағы келді, мінеки. Жерге қарап, шоқша сақалын тұтамдай береді. Тіс жарып ештеме демейді. Айтпаса да, неге келіп отырғаны түсінікті. Кешірім сұрайды. Істеген зұлымдығы үшін енді Құдай бетін көруге қорқады. Бұл ұзынды-қысқалы өмірінде Хансұлу талайды кешірген. Бірақ… Ждақай сенің… кішкентайдан құлын-тайдай тебісіп қатар өскен Шеге мен Хансұлуға жасағаныңды кешіре алмас! Екі дүниеде кешіре алмас! Аулақ! Аулақ! Әзәзіл!

  Елес ғайып болды. Содан Хансұлудың тынысы кеңейіп сала берді.

  Бірақ тұла бойын басып, жаншып жатқан бір зіл батпан бар. Енді қайтып жаздырмас бір шойын шеңгел бар. Бұрын-соңды қанша ауырса да, бүкіл денесін жер суыра тартып көрмеп еді. Аяқ, қолы өзінікі емес, бір ауыр кеспелтекке айналған. Басы да қозғалар емес, қорғасын құйып қойғандай. Бар бойында жандыдан тірі қалған тек, сансыраған санасы ғана, қалжыраған жүрегі ғана тәрізді. Иә, тағы да жылтырап жатқан жанары еді. Кең дүние келбетіне қарауын қояр емес. Шығыс етегі қылаңыта бастаған таңғы аспанды шарлауын тыяр емес назары. Көкті тесіп, әр тұстан сирек жұлдыздар сығыраяды. Өңі солғын тарта бастаған Ай төбеден әлдеқашан ауып кеткен. Бір кезде байқаса, көзі жұмылып барады екен. Өң мен түстің арасындағыдай бір баянсыз күйді бастан кешіп жатқанда, жанына жақындап Шеге келді. Үстінде үшінші рет ұсталарда болған ескі күпісі, шыбықтай аурушаң Шеге. Қабағында кірбің. Жалаңаяқ. Тек құр сүлдері. Жүзін көтермей ілбіп келеді. «Ойпыр-ай, тірі екен ғой!» деп, жүрегі лүпілдеп қоя берді Хансұлудың. Шеге неге қуанбайды? Үйіне осынша жылдан кейін оралып тұрғанда, неге жүзін көтермейді? «Шеге!» деді Хансұлу ерні күбірлеп. Дыбысы шықпады. Астапыралла! Шегенің теріс айналып кеткені не болғаны? Бұның шақырғанына келмегені несі?! Өңі ме, түсі ме осы көріп тұрғаны? Хансұлу дал болды ештеңе ұға алмай…

  Ауладан шығып, Ай астына қарай жылжып кете берген әлгі сұлба ақырындап көзден ғайып болды.

  Таң қараңғысын жамылып, Ай астына қарай алыстай берген ол жұмбақ сұлба Едіге болатын. Тақта үстіне салынған кең төсектің астынан су шыққандай дөңбекшіп-дөңбекшіп ұйықтай алмай, ақыры таң алдында киініп тұрып кеткен еді. Жанындағы Түгелхан әлдеқашан ұйықтап қалған. Жатардың алдында Едіге ұйықтататын дәрі ішті. Бір емес, ерегісіп екі түйірін ішті. Жобалауынша әрі кетсе, 15 минуттың ішінде тырапай асуға тиіс еді. Бірақ олай болмады. Санасын сары масадай талап сапырылысқан ойдан сонда да құтыла алмады. Іші иттей ұлып, көз іле алмай түн ауғанша жатты да, ақыры, түрегеп кетті. Көз алдынан сол бір көрініс кетер емес. ЦК-ға барғаны, қалың бет Хатшы даладай кең үстеліне қос білегін төсеп, иегін көтеріп, қазық жұтқандай қаздиып отырды. Салтанатты мәжілістердің төрінде Хатшының өстіп, қаздиып отырғанын талай көргені бар-ды. Шаршы топтың алдында Республиканың идеологиялық сарбазы өзін-өзі осылай ұстауы керек шығар деп ойлайтын, партияның оң көзі болғандықтан да… оң көз қалғымауға тиіс қой. Партия қырағылығын көрсету үшін әдейі істейтін шығар деп ойлайтын. Сөйтсе, «Қалың бет» өз кабинетінде де дәл сол күйі отырады екен. Алдындағы Едігеге емес, сонау маңдайшадан көз алмай ойланады. Әлден уақытта:

  – Балқаш комбинатының тарихы туралы бір фильмге госзаказ бар. Сіздердің бастықтарыңызға тапсырылды… – деді.

  Едігенің есіне түсті. Рас, бастығы Едігеге негізгі кейіпкері Үлкен кісі болуға тиіс Балқаш комбинатының тарихы туралы сценарий жазуды ұсынған еді.

  – Ие. Айтқан… – деді Едіге, Хатшының әңгіме тақырыбын өзгертіп жібергенінен секем алып. Хатшы бұ тұста толық денесімен бұған қарай бұрылғандай болды.

  – Ендеше сол… кезек күттірмейтін тақырып! Сценарийді тездету керек, – деді бұ жолы Хатшы Едігеге кішкентай түйме көзін қадап. Сұғы тікенектей өткір екен.

  – …Тездету керек! – деді тағы да жұмсақ қоңыр үнмен. Едіге тамағын кенеп қозғалақтай берген. Хатшы:

  – Түсініп отырмын. Кітабыңыздың жайы ғой!.. – деді.

  Едіге болмашы бас изеді.

  Хатшы тіктеліп отырып, тағы да маңдайшаға қарап қаздиды. Осы бір үнсіздік… жылдай созылған тоңторыс… Едігенің үмітін біржола үзіп тынды. Маңдайы жіпсіп сала берді.

  – …Қолжазбаңыз туралы… естігем… Ол бір… Халық басына түскен қасіретті жылдар ғой… Оны айтар мезгіл… емес қой!.. – деді, әрбір сөзі ернінен әрең үзіліп. Маңдайшаға қадалған Хатшы қасын керіп, тағы үнсіз қалды. Әңгіме осымен біткен еді.

  – Рақмет! – деп Едіге серпіліп орнынан тұра берді.

  Хатшы бұған жалпақ алақанын ұсынды.

  Едігенің күн-түн қатып, 4–5 жыл жүріп жазған кітабының тағдыры осылай бірер минутта біржолата шешілді.

  Бұл кітабының тағдыры шамамен осылай болатын шығар деп жобалайтын өзі де. Бірақ кітап цензурадан өтіп кетер деген үміті де жоқ емес-ті. Сол үшін, яғни сауысқандай сақ редакторларды шатастыру үшін, кітапта біраз түлкібұлтақтар жасаған. Тіптен цензорлар мен редакторлардың құлағына майдай жағатын Ленин есімін де бір кейіпкерінің аузына салып, марапаттап қойған. Ленинге малданған редакторлар мен цензорлар кітаптың қалған кінәсін кешер деп ойлаған. Ондай «башна-башқа» бармаса, ашаршылық туралы кітаптың бүгінде еш жерден өтпейтіні белгілі еді. Оны білмейтіндей Едіге бала емес. Бірақ кітапты оқыған редакторлар Едіге күткендей аңқау болмай шықты.

  Жұмсақ ұйыған таң қараңғысын жамылып, баяу аяңдап, ауылдан шығып барады Едіге. Болмашы қылаңыта бастаған шығыс аспан етегінде семсердей сүйірленіп, қарауытқан бұлт көрінеді. Мөлдір түз ауасы, аспан астын жайлаған жайбарақат тыныштық қазір адам жанын әлдилеп, риясыз рақатқа бөлесе керек еді. Бірақ Едіге жаны тыншым таба алар емес. Бір үлкен майданда, бүкіл ғұмырын бәйгеге тіккен әдебиеттегі күрес майданында тағдыр бұны оңдырмай омақастырып, шалқасынан түсірді. Қайдан қателескенін білмейді. Қолдан келмейтін шоқпарды беліне қыстырған бұның қателігі ме, әлде бұның қолындағы шоқпарды қағып түсірген партияның қателігі ме? Білмейді. «Отыз екінші жылдың оқыған азын-аулақ қаламдастары» кітапты түгелдей саяси қателіктен тұратынын да айтқан. Бетіне басып-басып айтқан. «Бекер шаршап қайтесің, бұдан да басқа тақырып толып жатыр емес пе?» деп, мүсіркеп кеңес берген. Едіге кезінде айтылған сондай ақыл-кеңестерді алмады. 4–5 жыл өмірін сарп етіп, ойға алған шығармасын жазып шықты. Енді бүгін сол жанашыр қаламдастарының айтқаны келді. «Шаршайсың!» дегендері расқа шықты. Жұрттың көзінде, әсіресе әйелінің көзінде бұл бір бас пайдасын білмейтін, құрғақ қиял қуып, өзін де, өзгені де босқа әурелеп жүрген әпенді көрінді. Жай әпенді емес, қашан маңдайы тасқа тигенше ақылы кірмейтін тоңмойын әпенді көрінді. «Маңдайың ақыры тасқа тиді ме, бәлем! Саған керегі де сол» деушілер де аз болмас. Соның бірі – өз әйелі. Жұрт сияқты қопыратып ақша тауып, алдымен отбасының жағдайын жасап алмай тұрып, шықпайтын кітапқа 4–5 жыл жұмсағанына күйінеді әйелі.

  Күйінбегенде қайтсін, қуансын ба, Құдай қосқан қосағының бар үміт артқан еңбегінің еш болғанына. Өмір шындығы Едігенің «қырық кісі ақылын тыңдамаған қыңыр кісі» екенін дәлелдеді. Сонымен, «қырық кісі» жеңді. Қыңыр кісі жеңілді. Едіге жеңілді. Аяқасты болды. Езілді. Тапталды. Тапталғаны сол, Едіге енді жақын болашақта жазушы ретінде ес жиып, еңсе көтере алмақ емес. Қайта қалам ұстай алмақ емес. Ол анық. Осыны ойлағанда қараптан-қарап тұрып тынысы бітеледі. Жағаға шығып қалған балықтай аласұрады. Аузымен ауа қармайды. Қазір де солай болды. Бусанып маңдайынан тері шықты.

  Жүзін көтеріп, алға көз жіберіп еді… тік жар тәрізді ұйып, тұтасып тұрған қараңғыдан өзге түк көре алмады.

  …Хансұлу таң алдында талықсып жатып ұйықтап кетті. Түс көрді. Түсінде студент болған Бөпенайын көрді. Түн екен дейді. Қала екен дейді. Той ма, ойын-сауық па, әйтеуір, қаланың қарақұрым халық жиналған бір алаңында салтанат өтіп жатыр. Шуылдасып ойын-сауық құрып жатқан өңшең қылқандай жастар. Арасында Бөпенай жүр. Өрімтал қыз-бозбала қол ұстаса жүгіріп, дөңгелене билейді. Хансұлудың жүрегі жарылардай қуанды. «О, Жасаған! Қызының қатарға қосылғанын көретін де күн бар екен ғой! Жаным-ай! Күнім-ай! Құлыным-ай! Енді өліп кетсем де, арманым жоқ!».

  Ет-бауыры езіліп кетті Хансұлудың. Көзден аққан бақыт жасы омырауын жуды. Бірақ қуанышы ұзаққа созылмады. Алаңда ойын-сауық құрып жатқан жастар салтанатының, кенет, табан астында тас-талқаны шықты. Солдат па, мелиса ма, әйтеуір, бір қара шоғыр қарулы топ, әлгі жастар құрамын бықпырт тигендей қылды. Шетінен ұстап жатыр. Қолдарын қайырып жатыр. Сүйрелеп әлдеқайда әкетіп жатыр. Осы ойдан жаны мұрын ұшына бір-ақ тақалды Хансұлудың. Көз алдында әнеки солдаттар қашқан жастарды қым-қиғаш қуалап жүр. Хансұлу Бөпенайын ойлап иманы тас төбесінен шықты. «Ойбай!», «Ойбай!» деп сарнады. Жаны қыдырып бебеулеп кетті. Сөйтсе, Бөпенай аласапыран жұрттың арасында аңырып, жан-жағына жалтақтап қарап тұр. Үстінде ақ көйлегі. Осы биыл мектеп бітірерде киген ақ көйлегі. Жай тұрған жоқ, екі езуі екі құлағында, мәз болып тұр. «О, сорлы болған аңқау балам-ай! Ойбай, қашсайшы!» Жан ұшырып ұмтылды Хансұлу, өз аяғына өзі сүрініп мұрттай ұшты.

  – Ойбай, қаш! – деп айғайлады. Дауысы да шықпады тұншығып. Көз алдында, сөйткенше, екі мелиса қызының екі қолтығынан шап беріп ұстап алып, дырылдатып сүйрей жөнелді. Бөпенай сонда ғана бұлқынды. Қызының:

  – Әже!!! – деп шырқыраған үні шыққанда Хансұлу:

  – Ай! Ай-и!!! – деп жанпәре ышқына ұмтылды. Бірақ Хансұлудың үні шықпай, болмашы ғана қорқырады. Екі қолын ербеңдетіп алға созған қалпы, төсегінен жартылай шығып барып «дүрс» етіп етпетінен түсті. Сол-ақ екен, көз алды лап етіп аппақ жалын шашты. Не болып, не қойғанын түсіне алмады. Жаны балдай шырын ләззат күйін татқандай болды. Ащы ішектей шұбатылған қараңғы қуысқа зымырап түсіп алып, өзінің бір шоқ сәулеге айналып ағып бара жатқанын байқады. Ін-үңгірдің арғы тұсында теңгедей жарқырап дөңгеленген шығар ауыз көрінеді. Солай қарай сынапша сырғып құйыла зымғайды. Бірақ қараңғы қуыс таусылар емес. Бір кезде жарық ауыздан зымғап шыққан пәруана жаны далиған жайқын аспанға көтерілді.

  Ауру-сырқат, қайғы-қасірет мүжіп, кеміріп, әбден ит жыртқан терідей тозығы жеткен байғұс денесі, әнеки төменде, кішкентай үй ауласында қанатын жайып, жер құшып жатыр.

  Шыбын жаны шымшықша құлдырап, азат кеңістікті бойлай ұшып, әуелеп барады. Жер бетінің бұйығы таң қараңғысын артқа салған шыбын жан, қырмызы шапақ керелеген таңғажайып нұр мұхитын шарлап кезеді.

  Бұрын-соңды болмаған бір мамыра-жай ләззат күй кешеді. Рас, бұндай жеңілдікті, бұндай жан толған шаттықты Хансұлу Хансұлу болғалы Жер бетінде бастан кешкен емес. Адам жанының бұншалықты тазарып, бұншалықты фәни дүние тауқыметінен ада болып, қиялдай құйқылжып, ғалам кезіп кетерін білмеп еді. «Бұ неткен құдірет!» деп таңғалу Хансұлуда жоқ. Осылай болуы керек тәрізді. Адам жанының өстіп сұңғыла сұлу сезімге бөленіп, мәңгі тыншым табуы табиғи да заңды құбылыс тәрізді.

4

Төңіректі аққұйрық сәуле кезе бастағанда ауыл шетінде әлі ұйқысыз жүрген Едіге баяу басып, үйге қайтып келе жатты. Ауыл әлі шырт ұйқыда. Маңайды қою тыныштық басып тұр. Дыбыс атаулыдан қора тұстан сиырдың ыңырсығаны ғана естіледі. Өзге дыбыс жоқ. Қоңыр төбе тірлік кешіп жатқан ауылдың осы бір қаннен-қаперсіз мамыра-жай қалпына қызығады Едіге. Миын масадай талаған ойдан аулақ мезгілінде ұйықтайтын жан шынында бақытты-ау. Егер де кезінде оқу қуып қалаға кетпегенде, бұ кезде Едіге де осы ауылдың бір бұрышында, шүпірлеген бала-шағасының ортасында жатар ма еді, кім білсін?! Жазушы Едігемен салыстырғанда, әрине, тракторист Едігенің бақыттырақ болары анық. Күні бойы маңдайы терлеп жер жыртқан тракторист Едіге кешке таман шаршап-шалдығып, «өз үйі – өлең төсегіне» жетпес пе?! Шүпірлеген бала-шағасының ортасында отырып, маңдайы жіпсіп шай ішіп, опырып ас жемес пе?! Дүние тауқыметін ойлап шаршаудың оған не қажеті бар? Тек, төсекке басы тиді болды, «қорр» ете түспес пе?!

  Аула есігіне жеткенде, кенет, үрпиіп тоқтай қалды. Назары төсегінен жартылай шығып, алаша үстінде етпетінен түсіп жатқан Хансұлуға түсті. Тіксініп, шапшаң басып аулаға кірді. Хансұлудың жанына жетіп, тізерлей қалып, қолын ұстап көрді. Салқын тартып қалыпты. Шіміркеніп кетті. Тақта үстіндегі Түгелханға көзі түсті де, дереу соны барып иықтан сілікті. Түгелхан ыңырсыды, бірақ оянбады.

  – Түгелхан! – деді Едіге ақырын. Түгелхан ыңырсып, теріс аударылып жатты.

  Үміт оянды. Алаша үстінде етпетінен түсіп жатқан шешесін көріп жан дауысы шығып кетті.

  – Апа! Апа! – деп тұра ұмтылды шешесіне қарай. Едіге оның жолын кес-кестеп:

  – …Үміт! – деді. – Сәл… Сәл сабыр ет!.. Алдымен орнына жатқызайық! Кел, көтер!

  Едіге марқұм Хансұлуды оң қолтығынан ұстады. Көз жасы сорғалаған Үміт шешесінің екінші қолтығына жармасты. Марқұмның қол буындары сіресіңкіреп қалған екен. Төсегіне жатқызғаннан кейін қолдарын жазып, бетін ақ шүберекпен бүркеді. Содан кейін ішкі бөлменің еденін жалаңаштап, Хансұлудың денесін ақ кебінге орап, екеулеп жүріп сонда апарып қойды…

  Осының бәріне үнсіз көз тастап, шеткеріректе Едіге мен Түгелхан отыр. Түгелханның беті қалқып іскен. Көзі қызарған. Аздап жылап алса керек.

  – Марқұм иманды екен… – деді Едіге Хансұлудың қиналмай көз жұмғанын еске алып. Түгелхан бас изеген болды.

  Үй түбінде қатар отырған бұларға келіп, қол беріп амандасып, көңіл айтушы ауыл кісілерінің қатары жиілей бастады.

  Осының бәріне үнсіз қарап отырған сияқтанғанмен, Едігенің ойы өзге бір толқында еді. «Жұрт ұйықтап жатқан кезде, тып-тыныш жүріп кеткен Хансұлу неткен иманды жан еді!!!» – дейді іші. «Тек, бір ғана нәрсе, Хансұлудың төсегінен шығып, ұмтылып барып құлағаны несі екен?». Сол ғана жұмбақ. Бетіне ақ шүберек жабар алдында марқұмның сарғыш тартқан жүзіне назар іріккен еді. Хансұлу қабағын шытып, көз жұмған екен. Қабағын шытып, не нәрсеге ренжіді екен? Бұ пәнидегі соңғы демін жұтар алдында неге налыды екен Хансұлудай ғазиз жан? Бірақ неге ренжіді деуге бола ма?.. Бар тірегі, азамат болған жалғыз ұлының түрі мынау болса! Оның арғы жағында «халық жауының әйелі» атанып, өмір бойы көрген азабы тағы бар. Едігенің көз алдынан кезінде жалпақ елге «кербез келіншек» деген аты шыққан, қазір ішкі үйде ақ кебін оранып жатқан Хансұлудың қым-қиғаш өмір жолы жүйткіп өтті. Отызыншы жылдар басында «бай» делініп, әкесі қуғын-сүргінге ұшыраса, одан кейінгі жылдары Құдай қосқан қосағы Шеге «халық жауы» атанып, қудаланудан көз ашпады. Соғыс тұсында тірі жесір Хансұлудың мойнында Шегенің кәрі шешесі мен шиеттей жас балалары қалды. Соларды аш-жалаңаш қылмаймын деп, Хансұлу қолына ақ таяқ алып, қысы-жазы қой соңында салпақтады. Шолақ белсенді Ждақай Шегенің басын түрмеге тығып тастап, енді оның панасыз қалған жас жары Хансұлуға қол салғысы келді. «Жаңа жол» ауылын «ашса алақанында, жұмса жұдырығында» ұстаған Ждақайға Едіге ол жылдары қыз-келіншектерге хат таситын почтальон болғаны бар. Сол қызметін жөнді атқармағаны үшін емес пе, Ждақайдан өлімші болып таяқ жегені. 14-ке енді ғана толған бала Едігенің түйемен сонау қияндағы Қарақалпаққа қашуы да содан басталды емес пе?! Бұ жарық дүниеде сондай сұрқия заманның табанында иленіп, дозағында қақталған жанның бірі Хансұлу болса, ол байғұс неге бұл ит тірліктен оп-оңай құтылғанына шүкіршілік етпеуге тиіс? Марқұмның өмір бойы шырыл қаққан шыбын жаны жай тапса, о дүниеде енді ғана жай тапқан шығар. Мәңгілік тапқан шығар…