Биыл ұстаз Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойы республика деңгейінде атап өтілуде. Бұл дәстүрден түркістандықтар да жаңылған жоқ. Жыл басынан бері ақын мұрасын, шығармалары мен қазақ әліпбиіне қосқан үлесі жан-жақты насихатталуда. 

Бір атап өтерлігі, биыл жаңа оқу жылы қарсаңында Түркістандағы  Ахмет Байтұрсынов атындағы №1 мектептің алдында ұлы ұстаздың 150 жылдығына арналып, әсем ескерткіш бой түзеді. Бұл облыс үшін биылғы, ұлы ұстазға көрсетілген үлкен құрметтің бірі болды десек артық айтқандығымыз болмас. 

Жайында ескерткіш жасау кез келген қыл-қалам шеберінің қолынан келе бермейді. Оның сыртында бұл аса шеберлікті, ыждағаттылықты қажет ететін көпшіліктің көзайымына айналатындай, табиғатпен астасқан сәулет өнері болуы тиіс. Соңғы жылдары мұндай талаптан шыға алмаған Астанадағы Керей мен Жәнібек ханның ескерткіштері, күні кеше ғана ұлтымыздың ерекше жаратылыс иесі, жазушымыз Ақселеу Сейдімбектің ескерткіші бұзылды. Себебі, мемлекеттік комиссияның қарауынан өтпеген. Және оған дейін де комиссияға ұсынылмаған көрінеді.

Түркістандағы Ахмет Байтұрсынов атындағы №1 мектептің алдындағы әсем ескерткішті Оранғайдағы Мұхтар Әуезов атындағы жалпы орта мектебінің көркем еңбек пәнінің мұғалімі Гулам Сүлайманов жасады. Гулам бастаған Салайдин Абдоллаев, Халмурад Бабажанов, Лазиз Атахановтардың бригадасы өткен жылы Мұхтар Әуезовтің ескерткішін жасаған болатын.

- Біз сәулетшілер және қолөнершілер тобы бригадамызбен бірге асықпай көптеген суреттерді, республикамыздың түкпір-түкпіріндегі Мұхтар Әуезовтің ескерткіштері мен мүсіндерін барлығын салыстыра отырып, ортақ шешімге келдік. Өткен жылы үш ай каникул кезінде мұғалімдер аллеясын, Мұхтар Әуезов мүсіні мен ескерткішін жасап шығардық. Мектептің 90 жылдығына келгендер ризашылықтарын білдірді. 

Содан кейін осы мүсіндер мен ескерткішті және түрлі құмыраларды тамашалаған Түркістан қаласындағы Ахмет Байтұрсынов атындағы №1 мектеп директоры Дәулетбай Құдайбергенов бізге тапсырыс берді. Биыл жаз бойы осы ескерткішті жасап, жаңа оқу жылы қарсаңында тұғырына қондырған едік, - дейді Гулам Сүлайманов.

Әрнәрсеге қозғау салатын бастамашылар болады. Мәселен, оранғайлық сәулетшілерді шабыттандырған Мұхтар Әуезов атындағы жалпы орта мектебінің директоры Нұрлан Қадыров. Қазақтың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезовтің ескерткішін жасау жөнінде мектеп директоры Нұрлан Қадыров көркем еңбек пәнінің мұғалімдері Гулам Сүлайманов, Салайдин Абдоллаев, Халмурад Бабажанов, Лазиз Атахановты жинап алып, өзара ақылдасады. «Мектептің 90 жылдығына дейін Мұхтар Әуезовтің ескерткішін жасап шығара аламыз ба?» деген сұрақты ортаға салады. Өздеріне нық сенімді шеберлер тобы құмбыл кірісіп, небәрі үш айда жазушыны тұғырға қондырады.

Мектептің 90 жылдығы қарсаңында осы білім ордасының бір топ қолөнер шеберлері мектептің маңын гүлдендіріп, мұғалімдер аллеясын, түрлі танымдық ескерткіштерді жасапты.

- Маған қатты ұнағаны – мектептің қолөнершілерінің қолынан бұйымдардың ғажап өнер туындысы болып шыққандығы. Әсіресе, мектеп залындағы Мұхтар Әуезовтің бюсті және сырттағы баудағы жаңадан бой көтерген ескерткіші әдемі. Мектепке керемет көрік беріп тұр. Оның сыртында осы мектеп қолөнершілерінің шеберханасынан шыққан бұйымдар «Мұғалімдер аллеясы», мектептің этнографиялық мұражайына, «Құмыра» тарихи танымдық ескерткіштер кешеніне қойылды. Мен бұған дейін мұндай кешенді мәдени орталықты еш мектептен көрген емеспін. Мұның барлығы мектеп ұжымының ынтымақты тату-тәтті екендігін көрсетеді, - дейді ұлағатты ұстаз Фазыл ата Байметов. 

Бір қызығы оранғайлық шеберлер қандай құмыра жасаса да, оның сыртынан жыланның ізін немесе өзін салады екен. Мұның мәнісін жергілікті тарихшы, археолог, мектептің тарихи-этнографиялық мұражайының жетекшісі Ахметжан Ахметов былай деп түсіндірді.

- Оранғай сөзі көне түрік тілінде ордалы жыландардың оралуы деген мағына береді екен. Бұл қасиетті жыландар алтын-күміс салынған құмыралардың маңына иесінен басқа жанды жолатпай, күндіз-түні түрлі пәле-жалалардан қорғайды. Қазір шын мәнінде мұнда Күлтөбе, Мейрамтөбе, Қазтөбе, Төрткүлтөбе сынды бұрын отырықшы, диқаншылық еткен халықтың шағын қорғанды мекендері бар. Осы жазда сол төбенің біріндегі құдықтан  ордалы жыланның жыбырлап жатқанын көрдім. Мүмкін кезінде бір бай сонда алтын-күмісін құмыраға салып тықты ма екен деп ойлаймын.

Бұл ордалы жыландардың оралуын, Түркістанның облыс орталығы ғана емес исі түркі халықтарының рухани ордасы болуына қатысты қазір ауылымызда қазақ-өзбек ұлтының ынтымағы жарасып, байлығының көбейе түсуімен байланыстырып отырмын.  Мектеп оқушыларына, немерелеріме  бала жастан «жылан көрсең тиіспе, басына ақ құйып шығарып сал, ол киелі жәндік» деп айтып отырамын. Сол төбелерден мектеп оқушыларының экспедициялық сапарларында жинастырған қыш құмыралар, шаруашылық құралдары, қару-жарақтардың сынықтарын тауып, осы мұражайды халыққа ұсынып отырмыз. Бұл да бір тарих, - дейді Ахметжан Ахметов.

Қазақстанның дарынды ұрпақтарына жан-жақты білім мен тәрбие беріп келе жатқан Мұхтар Әуезов атындағы орта мектепке 90 жылдан асты. 1931 жылы ресми түрде бастауыш мектеп болып ашылып, 1937 жылы қазақ және өзбек тілінде оқытылатын білім ұясына айналды. 1956 жылдан бастап білім ошағы «Оранғай» орта мектебі болып аталды. Мектеп тарихындағы елеулі оқиғалардың бірі - 1967 жылы қазақтың заңғар жазушысы – Мұхтар Әуезовтің 70 жылдығына орай «М. Әуезов атындағы жалпы орта мектебі» болып аталды. Бұл мектеп тарихында алтын әріптермен жазылатын оқиғалардың бірі. 

- Мектептің жаңа ғимараты 1976 жылы Социалистік Еңбек Ері, Ленин Туы орденінің иегері, Қаз ССР Жоғарғы Советінің депутаты, Қазтрансстрой тресінің бастығы М.Қазыбековтің басшылығымен салынып, пайдалануға берілді, - дейді мектеп директоры Нұрлан Қадыров. 

Қазіргі таңда 660 орындық мектепте 1320 бала білім алуда. Осыған орай, Сауран ауданы адами ресурстарды дамыту бөлімінің басшысы Ақмарал Батырбекова мектепке жақын жерден 300 орындық бастауыш сыныптарға арналған мектептің құрылыс жұмыстары басталғандығын мәлімдеді. 

Оранғайлық сәулетшілер енді жаңа мектепті әрлендіру жұмыстарына да құлшына кірісуде.