Адвокаттар екіге бөлінеді
--Мұсатай Қалтайұлы, құқы тапталған және құқық қорғау органдарымен басы шырмалған кез-келген адамның сүйеніші адвокат екені белгілі. Ал сол адвокаттарға құқық қорғау органдары тарапынан көзқарас қалай?
--Бұрын тергеуші болып істеген кезімде мынандай түсінік болатын: егер тергеу ісі шикі жүргізілсе, онда оны қадағалап отырған прокурор бар, соңғы нүкте қоятын сот бар, айыпталушының қылмысы дәледенбесе, іс сотқа жетпей қысқарып кетеді. Кінәсіздік презумпциясы деген бар ғой. Сондықтан әркім өз міндетіне жауапты қарауы керек. Қорғаушы болғаныма, міне, 16 жыл болды. Осы уақытқа дейін мен де осындай оймен келген едім. Қазір қарап отырсаңыз, тергеуші де, прокурор да, судья да нашар болып кетті. Сіздерге бір мысал айтайын. Жақында Ордабасы ауданында бір қойшы жігітті түн ішінде өлтіріп кетті. Келіншегінің айтуына қарағанда, сол күні күйеуі есеңгіреп келіп, әлдебір жігіттің атын айтқан екен. Кейіннен марқұмның туыстары құқық қорғау органдарына арызданады. «Ол жігітті неге ұстамайсыздар, неге тергемейсіздер» дейді. Ал, әлгі айтып отырған жігіттің ағайын-туыстары прокуратурада істейді екен. Сол кезде полиция марқұмның өлімін оның туыстарынан көрген. Ақыры оның інісін апарып қамаған. Екі-үш күн ұрып-соғып, туған ағамды өлтірдім деп мойындатқызған. Тергеушілер оған Қылмыстық кодекстің 96-бабының 1-тармағымен айып таққан екен. Іске араласқан соң, ақыры әділдікке жеттік. Тергеушілер жігітті алты ай тергеген соң оның кінәсінің жоқ екенін дәлелдеп, босатып жіберді. Демек, ол жігіт алты ай заңсыз қамауда отырды ғой. Тергеу абақтысы бастығының өзі «қаншама жыл осында істеп жүріп аса ауыр қылмыс істеді деген күдікпен қамалған адамның ақталғанын бірінші рет көруім» деді. Жарайды, бұл жігіттің ісі маған түсті. Жазбаған, бармаған жеріміз қалмады. Ал ол іс басқа адвокатқа түссе не болады?
Кезінде заң факультетінің студенттері бір нашар қылық жасаса, оны оқудан шығарып жіберетін. Ал қазір ше? Заңгерлер даярлайтын жекеменшік оқу орындары көбейіп кетті. Мектепті ақшаға бітірген оқушы, институтты ақшаға бітірген студент, дипломды сатып алған маман... Бұдан кейін ол жұмысқа да ақша беріп тұрады.
--Дегенмен адвокаттар туралы да ел арасында жағымсыз пікірлер жоқ емес. Сот пен сотталушының арасында шапқылап, делдал болып жүрген қорғаушылар да жоқ емес қой.
-- Адвокаттар екіге бөлінеді. Бірі тергеушіні, прокурорды, сотты біледі, екіншісі заңды біледі. Соттан шықпайтын қорғаушылар болмауы керек. Адвокат барлық уақытта заң көмегін заңға сәйкес көрсетуі тиіс.
--Сіз өзіңізді жоғарыдағы адвокаттардың қайсысына жатқызасыз?
--Екіншісіне жатамын деп ойлаймын. Екі жақты келістіріп жүретін заңгер адвокат емес. Келістіруді кез-келген адам істей алады.
-- Егер құпия болмаса көрсеткен қызметіңізге алатын гонорарыңыз қанша?
-- Кезінде менің бір әріптесім «адвокат бес жыл өзінің абырой-беделіне жұмыс істеуі керек, одан кейін абырой-атақ өмір бойы оның өзіне жұмыс істейді» деп айтушы еді. Бұл жерде адвокаттық құпия деген бар ғой. Қызметақымызды заң көмегіне жүгінген адаммен арадағы келісім-шартқа сәйкес аламыз.
--Нақты ставкіңіз жоқ болды ғой.
--Жора-жолдастар бар, көмек беріңіз дейді. Ал олардан қалай ақша талап етесің?! Кейде өз қалтамнан ақша шығарып жұмыс істейтін де кездерім болады. «Көмегіңіз өте қажет, бірақ қолда ақша болмай тұр» дейді. Мұндай кездері аянып қалмаймын.
ВИЧ: дерттің ошағы әлі күнге беймәлім
--Кезінде Шымкентте сәбилердің ВИЧ дертіне шалдығуына байланысты өткен аты шулы сот процесіне қатыстыңыз. Дәрігерлердің жазықсыз сотталғанын ашық айтқан адамдардың бірі өзіңізсіз. Қазір де осы пікірдесіз бе?
--Иә, осы процеске бас-аяғы 18 адвокат қатысса, олардың арасында істі Жоғарғы сотқа дейін жеткізген бір-ақ адвокат болған. Ол—мен, Мұсатай Бектасов. Сотталған дәрігерлердің кінәсі бар шығар, бірақ ол тағылған айыпқа сәйкес болған жоқ. Менің жеке ойым әрі дәрігерлердің айтуынша, сәбилердің 70-80 пайызы дертті қан арқылы жұқтырған. Сот жарыссөзінде сөйлеген сөзім 62 парақты құраған екен. Міне, содан үзінді оқып берейін: қан орталығын тексеру екі рет жүргізілген. Сонда анықталғаны, орталықта штат саны талапқа сәйкес келмеген (62 пайызды ғана құрайды). Мамандар жетіспесе қанды қалай тексереді? Қанның 21 пайызы ғана тексерілген, 79 пайызы тексерілмей кете берген. Өкініштісі, әлі күнге сәбилердің дертті қайдан жұқтырғаны, қандай жағдайда жұқтырғаны беймәлім күйде қалыр отыр.
Сол кезде мен Жоғарғы сотқа дейін шағым жаздым. Алайда, Жоғарғы сот «дәрігерлер заңға сәйкес сотталған» деген қаулы берді. Мен Бас прокурорға, Елбасыға дейін жаздым. Егер басқа жазатын жер болса, жаза берер едім. Бірақ бізде Жоғарғы соттан жоғары тұрған инстанция жоқ. Жоғарғы сот «жоқ» десе, адвокаттың жұмысы осымен бітеді.
--Біздің білуімізше, ВИЧ жұқтырған балалардың саны бүгінде 143-ке жеткен. Осыншама сәбидің аты жаман дертті жұқтыруына ешкім жауап бермеуі керек пе еді? Сіздің ойыңызша, бәрін жабулы қазан жабулы күйінде қалдыруы қажет пе?! Олай болса әлеуметтік әділеттілік деген қайда қалады?
-- Мамандар әр балаға жеке-жеке тұжырым шығарып, дертті қайдан жұқтырғанын анықтауы керек еді. Оны осы уақытқа дейін айта алмайды. Өйткені, эпидемиологиялық зерттеу аяқталған жоқ. Мен Жоғарғы сотқа шағымданған кезде эпидемиологиялық зерттеудің аяқталмағаны жөнінде анықтама да тапсырғанмын.
--Қалай ойлайсыз, егер сәбилердің жаппай ВИЧ дертіне шалдығуын Елбасының өзі Қауіпсіздік Кеңесінде көтеріп, Бас прокурорға тапсырма бермегенде іс мұншалықты ушығып кетпес пе еді?
--Әрине, сол кезде Иманғали Тасмағамбетов пен Рахат Әлиевтің арасындағы қайшылық шарықтап тұрған еді. Ал облыстық денсаулық сақтау департаментін Иманғалидің әпкесі Нұрсұлу Тасмағамбетова басқарып тұрған. ВИЧ мәселесін әдейі көпіртіп жібергендердің болуы әбден мүмкін.
Полицияның тексеруі кезінде біраз нәрсенің беті ашылды ғой. Қошқаратада жүзден аса моншалар жұмыс істеп, тән саудасын қыздырып тұрды. Жезөкшелердің көпшілігі Өзбекстаннан келген қыздар...
--Иә, бұл кезінде көп айтылды ғой. Бірақ өзіңіз ойлап көріңізші, көшедегі жезөкше мен жаңа туған сәбидің арасында қандай байланыс болуы мүмкін. Бұлай айту қисынға келмейді, тіпті күпірлік емес пе?
--Барлық мәселені соңына дейін тексеріп, анық-қанығына жету керек еді. Мен сіздерге мынаны айтайын, сол кезде сәбилері ВИЧ жұқтырған бір отбасыны мен білетінмін. Сәбидің әкесі де, шешесі де нашақор болатын. Тағы осындай біраз адамдарды білемін. Сәбиге ВИЧ ата-анасынан жұққан болуы әбден мүмкін ғой. Әрине, мен дерт жұқтырған барлық сәбидің ата-анасы сондай еді деуден аулақпын
Кез-келген оқиғаға ұлттық сипат беруге болады
--«Маятас оқиғасына» байланысты сотталған Төлеби аудандық ішкі істер бөлімі бастығының бірінші орынбасары, полиция майорына да сіз сотта қорғаушы болдыңыз. Осы елді дүрліктірген орқиғаға байланысты сіздің көзқарасыңыз қалай?
--Майор Жандар Ержанов түрмеден шығып, қазір ауылында жүр. Егер сол жігіттің өзінен сұраған болсаңыздар, сіздерге бәрін айтып береді. Ол ашық айтты ғой, «Генерал қызметке қою үшін 50 мың доллар пара сұрады» деп. Параны бергеннен кейін оны қызметке қойған, артынан алып тастаған. Бұл «ақшамды қайтарыңыз» дейді. Ал генерал ақшаны қайтармау үшін оны соттатып жіберді.
--Яғни, майордың Маятастағы оқиғаға ешқандай қатысы болмаған дейсіз ғой...
-- Кінә бар шығар, бірақ ол үшін түрмеге отырғызбау керек еді. Уақытысында университте сабақ берген бір профессор бізге мынандай мысал айтатын: Бір ұры түнде байдың үйіне кіріп, алтынын ұрлапты. Ол кезде үйдің төбесі қамыспен жабылса керек, әлгі үйдің шатырымен келе жатқан ұры құлап, аяғын сындырып алады. Содан ұры пәленшенің үйінің төбесімен келе жатып, аяғымды сындырып алдым, ол үйінің шатырын нашар істегені үшін жауап беруі керек деп, сотқа арызданыпты. Ал, сотта бай «үйдің шатырын мен істеген жоқпын, оны істеген пәленше» дейді. Оны да сотқа шақырады. Ол «мен тек қамысты алып келгенмін, оны шатырға басқан түгенше» дейді. Осылайша жауап бергендер кінәні бір-біріне сілтей беріпті, сілтей беріпті. Ал «сонда бұл арызданушы түн ішінде біреудің шатырында не істеп жүр?» деген ой ешкімнің басына келмеген ғой. Мұны неге айтып отырмын? Әр нәрсенің себебі болады, ал себептен салдар туады. Бәлкім, күрді мен қазақ арасындағы қақтығысқа ұлтаралық келісімді орнатпағаны үшін әкім жауап беруі керек шығар? Бұл жерде нақты кінәліні табуы керек еді ғой. Егер кезекші полиция дер кезінде ауруханаға барып, мән-жайды анықтап, күрді жігітті қамауға алғанда мұндай жағдай болмас еді. Бар мәселені бастық бақылай алмайды ғой, әркім өзіне тиесілі міндетті орындауы керек. Кез-келген оқиғаға ұлттық сипат беруге болады. Менің ойымша, әркім істеген қылмысына қарай заң алдында тиісті жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Адамды сыққан сайын одан небір жаман ойлар шығады
-- Осыдан үш-төрт жыл бұрын көшенің нашарлығынан көлігіңізге келген шығынды даулап, сотқа арызданғаныңыз есімізде. Бұрын-соңды кездеспеген сот процесі жөнінде кеңірек тоқталып кетсеңіз?
--Иә, мен көшенің жөнеделмегені үшін сотқа талап арыз бердім. Облыс және Шымкент қаласының әкімін. Ол кезде облыстың әкімі Өмірзақ Шөкеев, қала әкімі Анарбек Орман еді. Сотқа «Егер көлігіме шығындаған 38 мың теңгені өндіретін болсаңыздар, оны маған емес балалар үйіне беріңіздер, мен одан байып та кетпеймін, кедей де болып қалмаймын» дегенмін. Мәселе принципте болды ғой. Өзіңіз ойлап көріңіз, көшенің ойқы-шойқылығынан қанша жүргізушінің көлігіне зиян келгенін былай қойғанда қаншама адам о дүниелік болды. Ал мемлекет олардан көлік салығын шырқыратып жүріп төлеткізіп алып жатыр емес пе?! Мәселен, сіз көлігіңізге жылына қанша салық төлейсіз. Мен 150 мың теңге төлеймін. Жолаушы тасумен айналысатындар салықты тоқсан сайын төлейді. Ақша қайда кетіп жатыр? Сол кезде салық департаменті арқылы тексерттік қой, көліктен түсіп жатқан қаржы миллиардттаған теңгені құрайды. Ол ақша неге жолға бөлінбейді? «Жол қоры» не үшін керек?
Шынын айтқанда, сотта облыс, қала әкімдерінің өкілдері «келісімге келейік» деді. Мен «олай болса облыс, қала әкімдері менің алдымда салық төлеп жүрген облыстың бүкіл жүргізушілерінен кешірім сұрасын» дедім. Әңгіме приципте болғандықтан кері кетуге болмайтын еді.
--Өмірзақ Шөкеев пен Анарбек Орман сізден кешірім сұрады ма?
--Сотта олардың өкілдері «Мұсеке, қолдан келгенді істеп жатырмыз, жолға қаржы бөлінді, бітімге келейік» деді. Осыдан кейін қаланың жолдарының бәрі жөнделді.
Әкімдерді сотқа беріп жатқан кезде мені жүргізушілердің барлығы қолдады, менің артымнан екі-үш мың адам сотқа арыздануға даярланып тұрған. Жалпы осы сотта тек мен емес, облыстағы барлық жүргізуші жеңіске жетті деп ойлаймын.
--Дәл қазір сізді адвокат ретінде, қарапайым азамат ретінде нендей нәрсе толғандырып жүр? Сотқа дейін арыздануға тұрарлықтай қандай мәселе ойыңызда бар?
--Мені қазір мына бір мәселе толғандырады: жол ережесінде көліктің жоғарғы жылдамдығы елді мекендерде 60 шақырым деп белгіленген. Ал Шымкент көшелерінің көп жерінде 40 шақырым. Неге? Мынау тұрған Түркістан көшесінде жылдамдықты сағатына 40 шақырымнан асырмау керек. Ал оның қасындағы Майлықожа көшесінде ондай шектеу жоқ. Мұндай шектеу мектептің қасында болса бір сәрі. Олай емес қой. Анау тұрған Қабанбай көшесінде де 40 шақырымдық шектеу. Бірақ көшенің ортасы қоршаумен жабылған. Онда ол не үшін керек? Халықты қинау үшін бе? Жоқ әлде жасырынып тұрған жол полицейлеріне жүргізушілерден ақша алғызу үшін бе?
Кезінде өзім жақсы араласатын бір азамат: «Адам шүберек емес, шүберекті сығуға болады, ал адамды сыға бастасаң, одан небір жаман ойлар шығады» дейтін. Осы сөз есімнен кетпейді. Алпыс тоғызыншы жылдары Шымкентте жүргізушілердің көтеріліске шығып, көшеде кездескен милицияларды өртеп жібергенін естіген шығарсыздар. Жүргізушілер шүберек емес қой. Сол 40 шақырымдық шектеуді жүргізушілер көшеде жол полициясы тұрса ғана сақтайды. Бұдан шығатын қорытынды: мемлекет халықтың құқығын әдейі шектеп отыр. Халықтың санасында заңды бұзуға болады деген түсінік қалыптастады. Құқықтық нигилизм орнығады. Ең жаманы осы.
Есіркеповтың кінәсі жоқ
--Сіз журналист Рамазан Есіркеповтың де қорғаушысы болдыңыз...
--Мен Рамазан Есіркепов сияқты өте батыл, өте тік мінезді журналисті көрген емеспін. Ол расында қазақтың намысын қорғайтын адам. Есіркепов қоғамдағы ең өзекті мәселелерді көтерген.
Ата заңда жазылған: Сот сотталушының құқығын бұзатын заңды қолданбауы керек. Ал Қылмыстық іс жүргізу кодексінде әр айыпталушы сотқа кетіп бара жатқан кезде айыптау қорытындысын алуы керек. Міндетті түрде. Онсыз іс қаралмайды. Ал Есіркепов айыптау қорытындысын алмаған. Ол, тіпті, айыптау үкімін де алмаған. Сонда тергеуші мен судья Ата Заңды бұзып отыр ғой. Егер айыптау үкімін алмаса, ол қалайша Жоғарғы сотқа шағымдана алады. 16 жылдық тәжірибемде осындай жағдайға бірінші рет куә болдым. Мен Жоғарғы сотқа арыз жаздым. Ондағылар істі алдыртып, заңдылығын қараймыз деп отыр. Мен Есіркеповтың кінәсі жоқ деп ойлаймын.
--Махмадовтың ше?
--Оның да кінәсі жоқ деп ойлаймын. ҰҚК-нің бір қызметкеріне құпия құжаттар үшін ақша берілгенде оның Махмадовтікі екені айтылыпты. Махмадов осы дәлелсіз айтылған бір ауыз сөз үшін жеті жылға сотталды. Егер ол ақшаны Усама Бен Ладен берді десе, оны да әкеліп соттай ма?
Кейде небір заңсыздықтарды көргенде төбе шашың тік тұрады. Осыдан кейін заңгер болып істегің де келмей қалады екен.
--Бәлкім бұл сіздің саяси сипат алған істерге көп қатысқаныңыздан шығар?
--Жоқ, мен кез-келген іске шынайы тұрғыдан қараймын.
Сұхбаттасқан Бақытжан ӘБДІРАШҰЛЫ
